و او كسى است كه زمین را گسترد؛ و در آن كوه‏ها و نهرهایى قرار داد؛ و در آن از تمام میوه‏ها دو جفت آفرید؛ (پرده سیاه) شب را بر روز مى ‏پوشاند؛ در اینها آیاتى است براى گروهى كه تفكر می ‏كنند!

5ملاک قرآن برای ازدواج

با توجه به اهمیتی كه همسر در زندگی دارد و آثاری كه بر آن مترتب است و نقشی كه هر یك از زن و مرد در آن دارند، می بایست برای انتخاب همسر ملاك ها و دستورالعمل هایی باشد تا با توجه به آن ملاك ها، همسر مورد نظر خود را انتخاب نمایند و سعادت دنیا و آخرت را بدست آورند.

در ازدواج، افراد دارای سلیقه های مختلفی هستند و هر شخصی برای خود ملاك هایی در نظر می گیرد، امّا از نظر قرآن و سنت این موارد ملاك قرار گرفته است:

1. اسلام و ایمان:

یكی از شرایط انتخاب همسر كه در واقع شریك زندگی است، اسلام او و بُعد مذهبی عقیدتی فرد می باشد زن و مرد می بایست در این امر هم فكر و هم عقیده باشند و اگر یكی از آنها مشرك باشد، عقد و ازدواج آن ها باطل خواهد بود.

قرآن كریم، صراحتاً این مطلب را بیان می كند و می فرماید مرد مسلمان هرگز حق ندارد با زن مشرك ازدواج كند، ‌همینطور از ازدواج زنان مسلمان با مردان كافر منع كرده است و این نكته را یادآوری كرده است كه ازدواج مردان مسلمان با كنیزان مسلمان بهتر است از ازدواج با زنان آزاده مشرك و همین طور ازدواج زنان مسلمان با بردگان مسلمان بهتر از ازدواج با مردان مشرك است: «وَ لا تَنْكِحُوا الْمُشْرِكاتِ حَتَّى یُۆْمِنَّ وَ لَأَمَةٌ مُۆْمِنَةٌ خَیْرٌ مِنْ مُشْرِكَةٍ وَ لَوْ أَعْجَبَتْكُمْ وَ لا تُنْكِحُوا الْمُشْرِكِینَ حَتَّى یُۆْمِنُوا وَ لَعَبْدٌ مُۆْمِنٌ خَیْرٌ مِنْ مُشْرِكٍ وَ لَوْ أَعْجَبَكُمْ؛[1] با زنان مشرك ازدواج نكنید، تا این كه ایمان بیاورند و كنیز باایمان از زن مشرك بهتر است، اگرچه آن زن مشرك (از لحاظ زیبایی) مایة شگفتی شما باشد و به مردان مشرك زن ندهید تا این كه ایمان بیاورند و بندة با ایمان از مرد مشرك بهتر است، اگرچه آن مرد مشرك مایة شگفتی شما باشد».

در ادامه حكمت این كه ازدواج با مشركان را حرام كرده است، بیان می كند: «أُولئِكَ یَدْعُونَ إِلَى النَّارِ؛[2] آنها به آتش دوزخ می خوانند».

چرا كه مسیر مشرك یك مسیر انحرافی است، مسیری است كه به ظلمت و تباهی و جهنم ختم می شود.

در مقابل آن ها مسیر افراد مۆمن بهشت، رحمت، مودت و غفران است: «وَ اللَّهُ یَدْعُوا إِلَى الْجَنَّةِ وَ الْمَغْفِرَةِ بِإِذْنِهِ»[3] در آیه شریفه، دعوت خداوند و مسیر او به جای دعوت و مسیر افراد مۆمن است، به جهت اینكه مۆمنین همه دعوت های آن ها، بلكه تمام شئون زندگی آن ها در مسیر خداوند متعال است. مسیر افراد مۆمن با مسیر افراد مشرك تفاوت اساسی و فاحشی دارد، مسیر فكری عقیدتی رفتاری آن ها مختلف است، چگونه با ازدواج كه یك وحدت و یگانگی لازم دارد و همراه با رحمت و مودت است، جمع شود.

بنابراین یگانگی و وحدت كه در ازدواج مطرح است با اختلاف عقیده و مذهب هرگز جمع نخواهد شد، نه تنها در دین و مذهب می بایست یكی باشند، در اخلاق هم می بایست، در یك مسیر باشند و در یك جهت حركت كنند.

به همین جهت است كه در روایات تأكید شده كه زن و مرد باید كفو یكدیگر باشند و كفو مۆمن را افراد مۆمن و با ایمان دانسته است.

از پیامبر اكرم ـ صلّی اللّه علیه و آله و سلّم ـ ، سۆال شد كه كفو چیست و چه كسانی كفو یكدیگر هستند؟ فرمود: «المۆمنون بعضهم اكفاء بعض»[4] 

2. هم سنخ بودن در پاكدامنی:

از نظر قرآن كریم، طبع پاكی كه به گناهان آلوده نشده، طالب پاكی است؛ چنین طبعی جز مجذوب پاكی نمی شوند و جز پاكی را به خود جذب نمی كند: «الْخَبِیثاتُ لِلْخَبِیثِینَ وَ الْخَبِیثُونَ لِلْخَبِیثاتِ وَ الطَّیِّباتُ لِلطَّیِّبِینَ وَ الطَّیِّبُونَ لِلطَّیِّباتِ؛[5] زن های پلید برای مردهای پلید و مردهای پلید برای زن های پلید و زنان پاك برای مردان پاك و مردان پاك برای زنان پاكند»

مراد از خبیث بودن كه دسته ای از زنان و مردان را متصف به آن كرده است یا طیب بودن دسته دیگر، همان جنبه های عفت و ناموسی است و لاابالی بودن نسبت به تقیدات مذهبی، اخلاقی و ناموسی است این معنای اولی آیه است، امّا از نظر ملاك و علت معنای وسیعی دارد كه منحصر به آلودگی و پاكی جنسی نیست، بلكه هرگونه ناپاكی فكری، عملی و زبانی را شامل می شود. 

3. تواضع، توبه، عبادت خداوند، اطاعت فرمان خدا:

قرآن كریم در سوره تحریم به شش وصف برای همسران خوب اشاره كرده و می فرماید: «مُسْلِماتٍ مُۆْمِناتٍ قانِتاتٍ تائِباتٍ عابِداتٍ سائِحاتٍ؛[6] همسرانی مسلمان، مۆمن، متواضع، توبه كار، عابد، اطاعت كنندة فرمان خدا...»

شخصی كه می خواهد خانه و خانواده مسلمان و با ایمانی را بنا نهد، باید قبل از هر چیز همسر مسلمان و پاكدامنی را جستجو كند وگرنه بنای خانواده مسلمان و ساختار جامعه اسلامی مدت ها به تأخیر می افتد و به زودی بنیان و اساس آن سست و ناپایدار و بسیار متزلزل و آسیب پذیر می گردد. 

4. ایمان و عمل صالح:

«مَنْ عَمِلَ صالِحاً مِنْ ذَكَرٍ أَوْ أُنْثى وَ هُوَ مُۆْمِنٌ فَلَنُحْیِیَنَّهُ حَیاةً طَیِّبَةً؛[7] هر كس (از مرد یا زن) كار شایسته كند و مۆمن باشد، قطعاً او را با زندگی پاكیزه ای حیات (حقیقی) بخشیم.» 

5. تقوا:

«یا أَیُّهَا النَّاسُ إِنَّا خَلَقْناكُمْ مِنْ ذَكَرٍ وَ أُنْثى وَ جَعَلْناكُمْ شُعُوباً وَ قَبائِلَ لِتَعارَفُوا إِنَّ أَكْرَمَكُمْ عِنْدَ اللَّهِ أَتْقاكُمْ؛[8] ای مردم! ما شما را از مرد و زن آفریدیم و شما را ملت ملت و قبیله قبیله گردانیدیم تا با یكدیگر شناسایی متقابل حاصل كنید، هر آینه گرامی ترین شما نزد خدا پرهیزگارترین شماست»

امام صادق ـ علیه السّلام ـ ، در روایتی درباره همسر خوب می فرماید: هرگاه كسی از شما قصد ازدواج كرد، سزاوار است دو ركعت نماز بخواند و خدا را بخواند كه همسری عفیف و امین، بادیانت و متواضع و حافظ ناموس و اسرار... نصیب وی نماید»[9]

خلاصه آن كه، دین مبین اسلام، در انتخاب همسر فوق العاده توجه دارد و پیروان خود را به دقت و احتیاط لازم دعوت نموده است.

کجای قرآن آمده دوست دختر یا پسر ممنوع؟!

در آیه‌ی 5 از سوره‌ی مائده ابتدا می‌فرماید «أُحِلَّ لَكُمُ الطَّیِّبات‏»، یعنی آن چه پاک، طاهر، نیکو و مفید است را بر شما حلال نمودم. سپس به برخی از نیازهای ضروری مانند «خوردن» اشاره نموده و پس از بیان حکم آنها، به نیاز «مرد و زن» به یک‌ دیگر پرداخته است و پس از بیان ضرورت برقراری روابط و انحصار نیکو و حلال بودن آن به شکل ازدواج (نکاح)، ‌تأکید می‌فرماید: «غَیْرَ مُسافِحینَ وَ لا مُتَّخِذی أَخْدان‏»، یعنی این رابطه نباید به شکل رفیق‌گیری [همان دوست دختر و پسر] و زناکاری باشد.

خداوندی که انسان را خلق نموده و راه‌های رسیدن به کمال و سعادت دنیا و آخرت را به نشان داده و با بیان چگونگی روابط انسان با هر شخص، جامعه یا موضوعی به گونه‌ای که هم رفع نیازش را نماید و سبب کمالش گردد قوانینی وضع نموده است، نه تنها خود بهتر از هر کس دیگری می‌داند که انسان [اعم از مذکر یا مۆنث] به جنس مخالف نیاز دارد، بلکه می‌فرماید: خودم در قوانین تکوینی خلقتم، و بر اساس علم و حکمتم این غریزه و محبت را به شما داده‌ام. هم چنان که نیاز و محبت چیزهای دیگری را نیز بر شما قرار داده‌ام.

اما اگر انسان برای رفع هر نیازش بدون هیچ قانونی که منتج به فایده‌ی او شود عمل کند، از تعقل و اراده‌ی خود که وجه متمایز او با حیوانات است، هیچ بهره‌ای نمی‌برد و لذا چون حیوانات و بلکه پست‌تر می‌گردد [کالانعام بل هم اضل]. لذا برای هر فعلی قانونی وضع نمود و در این قانون بهترین‌ها را حلال و مضرات را حرام نمود. یا به تعبیری دیگر، اصل‌ها را حلال و بدل‌های تقلبی را حرام نمود.

در آیه‌ی 5 از سوره‌ی مائده ابتدا می‌فرماید «أُحِلَّ لَكُمُ الطَّیِّبات‏»، یعنی..

بقیه در ادامه مطلب...

حوادث اجتماعى:

قرآن كریم كسانى را كه دلبستگى به اسلام از خود نشان‌ نمى‌دادند و احتمال ارتداد آنان مى‌رفت، تهدید كرده، و از آوردن قومى دیگر به جاى آنان، سخن مى‌گوید: «یـاَیُّهَا الَّذینَ ءامَنوا مَن یَرتَدَّ مِنكُم عَن دینِهِ فَسَوفَ یَأتِى اللّهُ بِقَوم یُحِبُّهُم ویُحِبّونَهُ اَذِلَّة عَلَى المُؤمِنینَ اَعِزَّة عَلَى الكـفِرینَ یُجـهِدونَ فى سَبیلِ اللّهِ ولا یَخافونَ لَومَةَ لائِم ذلِكَ فَضلُ اللّهِ یُؤتیهِ مَن یَشاءُ واللّهُ وسِعٌ عَلیم= اى كسانى كه ایمان آورده‌اید! هر كس از شما از دین خود برگردد به زودى خدا گروهى (دیگر) را مى‌آورد كه آنان را دوست مى‌دارد و آنان (نیز) او را دوست مى‌دارند با مؤمنان فروتن و بر كافران سرافرازند. در راه خدا جهاد مى‌كنند و از سرزنش هیچ ملامتگرى نمى‌ترسند. این فضل خداست، آن را به هر كه بخواهد مى‌دهد و خدا گشایشگر داناست».(مائده/ 5، 54)

در اینكه مصداق آن قوم دیگر چه كسانى هستند، روایات مختلفى رسیده و آراى متفاوتى مطرح شده است; براساس برخى روایات، مقصود از آن قوم، قائم آل‌محمد (صلى الله علیه وآله) و یاران ایشان است. در برخى دیگر نیز از امیرمؤمنان، على (علیه السلام) و یارانشان، یمنیها، ایرانیان، پیكارگران با مرتدان و جز آنان یاد شده‌است¹; همچنین برخى آیات خبر از وقوع فتنه‌ها و جنگها و شكستها و پیروزیها در‌آینده دور یا نزدیك داده‌اند. برخى از عالمان، این‌گونه پیشگوییها را ذیل عنوان ملاحم قرآن قرار داده‌اند² و با پدید آمدن مصداق عینى برخى‌از این خبرها در صدر اسلام، مخالف و موافق به صدق آن اذعان كرده‌اند. در ذیل به ذكر دو نمونه از آیات ملاحم كه صدق آن آشكار آمده، مى‌پردازیم:

یك. «سَیُهزَمُ الجَمعُ ویُوَلّونَ الدُّبُر= به‌زودى این جمع در هم شكسته و (به دشمن) پشت كرده و مى‌گریزند.» (قمر/54،45) این آیه سالیانى قبل از جنگ بدر، در مكه نازل شده و به شكست كافران مكى در آینده خبر داده است; آنان بر این باور بودند كه در برابر مخالفان خود متحد و پیروزند و همین را بر زبان مى‌آوردند: «اَم یَقولونَ نَحنُ جَمیعٌ مُنتَصِر= بلكه مى‌گویند: ما گروهى هستیم همیار یا انتقام گیرنده». (قمر/ 54، 44) درستى این خبر در سال دوم پس از هجرت، در كنار چاه بدر روشن شد. آنگاه كه گروه كافران به‌ رغم داشتن عِدّه و عُدّه بیشتر، تن به شكست‌داده، به سوى مكه گریختند. طبرسى در ‌این باره مى‌گوید: موافقت این خبر با واقع از معجزات پیامبر (صلى الله علیه وآله)به شمار‌ مى‌آید.³

دو. وقتى خبر پیروزى ایرانیان بر روم یان موحد و اهل كتاب، به مكه رسید، مشركان خوشحال شدند; اما خداوند با پیشگویى پیروزى رومیان بر امپراطور ایران، در مدتى كمتر از 10‌سال (بِضعِ سِنین)، به مسلمانان روحیه بخشید و یكى از معجزات قرآنى را رقم زد: «غُلِبَتِ الرّوم * فى اَدنَى الاَرضِ وهُم مِن بَعدِ غَلَبِهِم سَیَغلِبون*فى بِضعِ سِنینَ لِلّهِ الاَمرُ مِن قَبلُ ومِن بَعدُ ویَومَئذ یَفرَحُ المُؤمِنون= رومیان مغلوب شدند، در نزدیك‌ترین سرزمین و آنان پس از (این) شكستشان به زودى پیروز خواهند شد. در چند سال (آینده). همه كارها از آنِ خداست; چه قبل و چه بعد (از این شكست و پیروزى) و در آن روز مؤمنان (بر اثر پیروزى دیگرى) خوشحال خواهند شد». (روم/30، 2‌ـ‌4) هنگامى كه مسلمانان در منطقه بدر بر مشركان مكى پیروز‌شدند، خبر پیروزى رومیان بر ایرانیان نیز منتشر شد و درستى خبر غیبى قرآن را بر همگان آشكار كرد.

اعجاز هنر در قرآن

قرآن، كلام خدا و كتاب تشریع است كه از سوی آفریننده جهان برای هدایت جهانیان در قالب الفاظ و كلمات ،‌به زبان عربی مبینی فرود آمده است و انسان ، همان عظمتی را كه در عالم تكوین، ‌در دشت و صحرا و گل و گیاه و كوه و آبشار و پرتو خورشید و درخشش ماه و گستردگی افق و عظمت كهكشانها مشاهده می‌كند، در سوره‌ها و آیات و وقف و و صلها و فواصل گوناگون و موزون این كلام الهی، به روشنی در می‌یابد. زبان قرآن ، بی‌تردید زبان هنر است كه هر یك از كلمات آن به زیباترین شكل، در جای خود قرار گرفته و نظم و انسجام آیاتش، همچون رشته به هم تنیده ای است كه به راحتی از كلمه‌ای به كلمه ای و از آیه‌ای به آیه‌ای سیر می‌كند و با هر فراز و نشیب ، روح و روان هر شنونده را به دنبال خود می‌كشاند.

رمز این همه زیبایی و گیرائی نیز دراین است كه ذات بی‌مانند او، ‌جمال است و نظام آفرینش او جمیل و جلوه جمال او، درهمه جا و هر چیز، ‌كه آیه‌ای از كلام و كتاب اوست، متجلی است كه انّ الله جمال و یحب الجمیل. اعجاز هنری قرآن، تا جایی است كه نه تنها دوستانش را به شگفتی وا می‌دارد،‌ بلكه حتی دشمنانش را به اظهار عجز از مقابله با آن می‌كشاند. اكنون این «ولیدبن‌مغیره»، ‌دشمن سرسخت پیامبر اكرم(ص) و شاعر و داستانسرای قریش است كه در وصف قرآن به ابوجهل می‌گوید: « من، تمام اوزان و اشعار عرب را می‌دانم. آنچه او می گوید، به هیچ یك از آنها شباهت ندارد. در كلامش حلاوت و طراوت مخصوصی است كه هر چه را ویران و به هر چیز چیره می گردد. باید گفت: كلام او سحر است، یك سحر مؤثر كه بین خانواده‌ها تفرقه می‌اندازد.»

قرآن كریم، چه زیبا این تكبر ولید و این تحریف بزرگ را به باد استهزاء می‌گیرد و در یك كلام جاودانه او را رسوا می‌سازد. می‌فرماید: او فكر كرد و چاره اندیشید! پس مرگ بر او باد چه چاره اندیشید؟ پس نظر افكند. آن گاه چهره درهم كشید و روی ترش كرد! آن گاه پشت نمود و تكبر كرد . آن گاه گفت: ‌این نیست مگر سحر مكرر. این نیست مگر كلام بشر ! به زودی در افكنیمش به سقر.¹ و .... این چنین است كه قرآن مجید، عرب جاهلی و تمام انسانها را بر تارك تاریخ، به تحدی فرا می‌خواند كه اگر می‌توانید، ده سوره و حتی یك سوره همانند قرآن را بیاورید ، اگر راست می‌گویید و مسلم است كه انسان، جز اظهار عجز و ناتوانی پاسخی نمی‌تواند داشته باشد. محسنات لفظی قرآن بر همین پایه است كه مفسران و نویسندگان و پژوهشگران فن معانی بیان، پژوهش درباره محسنات لفظی و شیوایی و فصاحت و بلاغت قرآن را بخشی از كارهای پژوهشی خود قرار داده‌اند و با موشكافی در صنایع لفظی و معنوی قرآن، صدها عنوان كتاب و رساله اختصاصی درباره قصه و انشاء ، ایجاز و اطناب ، تشبیه و كنایه، حقیقت و مجاز، استعاره و مبالغه، قسم، استتباع، توجیه، تلمیح، مماثلت، تجنیس، مطابقه، مساوات، اشاره و نیز وزن و آهنگ و فواصل ایات الهی به رشته تحریر درآورده اند كه علاقه‌مندان می‌توانند برای اطلاع بیشتر در این زمینه، به كتابهای مربوط و نیز كتابهای تفسیر مراجعه كنند.² ضرورت توجه به ویژگیهای هنری قرآن در ترجمه اما آنچه در این مختصر بناست بدان پرداخته شود،‌این است كه به این ویژگیهای هنری و برجستگیهای لفظی ومعنوی قرآن، در ترجمه به زبان دیگر نیز باید توجه شود و تنها به دقت در ترجمه صحیح معانی اكتفا نگردد، تا ترجمه‌ای هر چه نزدیكتر به زبان قرآن ارائه گردد و گرنه ، حق ترجمه قرآن كریم اداء‌ نشده است.

مترجم یك اثر هنری،بایدبرجستگیهای لفظی و معنوی را در كنار هم قرار دهد و علاوه بر تسلط كامل بر هر دو زبان، تمام ویژگیهای زیبایی شناسی هر دو زبان را مورد نظر قرار دهد،‌تا ترجمه نیز تا حدودی از گیرائی و جاودانگی متن برخوردار گردد. مترجم قرآن كریم،‌ضروری است علاوه بر آگاهی كامل از تفسیرهای مختلف قرآن ،‌از دقت عقلی و ذوق هنری و

 شعری و هنر نویسندگی، بویژه هنرهای نمایشی و قصه‌نویسی برخوردار باشد، تا بتواند چشم‌اندازی از مناظر زیبا و حیرت‌انگیز كلام‌الهی را كه در قالب الفاظ و كلمات برای عموم به تصویر كشیده شده با زبان ترجمه به تصویر بكشد. در قرآن كریم، متناسب با تغییر معانی، لحنهای متفاوت و آهنگ و وزنهای مناسب به كار گرفته شده است. به عنوان نمونه: لحن تحقیر را در سوره «مسد»، لحن حماسی را در سوره « والعادیات» ، لحن دعا و نمایش را در آیات آخر سوره «آل عمران» ، لحن داستان و اندرز را در سوره « یوسف» و « قصص » و به طور كلی آهنگ تند و انگیزاننده را در سوره‌های مكی و آهنگ كند و آموزنده را در سوره‌های مدنی ، به روشنی می‌توان مشاهده كرد. در قرآن ، آخر آیات برخی از سوره‌ها به نون ختم شده، برخی به الف،‌برخی به‌ ها ،‌برخی به س و ... كه این فواصل خاص، همراه با وزن و آهنگ كلمات و‌ آیات،‌ادبیات قرآن را از سایر كتابها ممتاز كرده است و برای ارائه ترجمه نزدیكتر به متن الزاماً باید به این برجستگیها توجه شود. آنچه در این ترجمه ما بر آن عنایت داشته‌ایم، علاوه بر تلاش در رسائی مفاهیم، تأكید به این ویژگیها و امتیازات بوده است. البته نگارنده مدعی نیست كه توانسته است از عهده این مهم برآید، اما می‌توان گفت : تلاش خود را به كار گرفته تا گامی هر چند كوچك در این جهت بردارد.

جالب است به این نكته نیز توجه كنیم كه هر چه ما در تاریخ ترجمه قرآن كریم به عقب برگردیم ،‌توجه به وزن و آهنگ و سجع و قافیه در ترجمه‌های قرآن بیشتر مشاهده می‌شود و متأسفانه در قرون اخیر،‌كمتر به آن توجه شده است. اكنون ،‌با اجازه خوانندگان عزیز، نمونه‌هایی از این سبك ترجمه را از نظر می‌گذرانیم، بدین امید كه مورد توجه علاقه‌مندان به فرهنگ قرآن كریم قرار گیرد و نگارنده را با راهنماییهای خود، ‌مورد مرحمت قرار دهند. سوره مباركه ماعون (حقوق نیازمندان) 1ـ دیدی آن را كه روز جزا را دروغ پندارد؟ 2ـ این آن كسی است كه یتیم را به قهر می‌راند. 3ـ و بر خوراك تهیدست وا نمی‌دارد. 4ـ پس وای بر نماز‌گزاران! 5ـ آنان كه از نماز خویش بی‌خبرند. 6ـ آنانكه ریاكارند. 7ـ ونیكی از مردم دریغ می‌دارند. سوره مباركه فیل 1ـ مگر ندیدی چه كرد خدایت با سپاه فیل سواران؟ 2ـ آیا تباه نساخت توطئه آنان؟ 3ـ اعزام كرد به سرشان فوجهایی از مرغان. 4ـ بستندشان به سنگگلی سوزان 5 ـ  پس گرداندشان همچو نیم‌خورده گیاهان .

فیزیک ستارگان در قرآن

(قسمت پایانی)

قسمت اول، قسمت دوم

یكی دیگر از سؤالات اساسی بشر در مورد جهانی كه در آن زندگی می كند همیشه این بوده كه سرنوشت این زمین و خورشید و آسمان چه خواهد شد؟ اوّل پاسخ قرآن مجید را می آوریم و سپس به بحث علمی آن به اختصار اشاره می كنیم:

قرآن در آیات مختلفی به موضوع محو و نابود شدن آسمان و خورشید و دیگر ستارگان اشاره می نماید به طور مثال:

اذا الشّمس كورت. و اذا النجوم انكدرت. (تكویر، 81/1ـ2)

زمانی كه خورشید درهم پیچیده می شود و آن روز كه ستارگان سقوط می كنند. و یا: اذا السّماء انشقت. (انشقاق، 841)

وقتی آسمان بشكافد.

فاذا النجوم طمست. واذا السّماء فرجت. (مرسلات، 77/8 ـ 9)

وقتی كه ستارگان بی نور و محو شوند و آسمان شكافته شود.

اذا السّماءُ اْنفطرت. و اذا الكواكب انتثرت.(انفطار، 82/1ـ2)

وقتی كه آسمان‌ها بشكافد و روزی كه ستارگان هر یك مدار خود را رها كرده و در هم و برهم می‌شوند.

…یَوم القیامة السّموات مطویّات بیمینه سبحانه و… (زمر، 39/67)

…و اوست كه روز قیامت زمین در قبضه‌ی قدرت او و آسمان‌ها در پیچیده به دست سلطنت اوست….

و اما در آیه‌ی 104 همان سوره‌ی انبیا، كه به آغاز آفرینش اشاره كرده بود، سرنوشت نهایی این دنیا را نیز معلوم می‌نماید:

یوم نطوی السّماء كطیّ السّجلّ للكتب كما بدأنا أوّل خلق…

روزی كه آسمان‌ها را درهم پیچیم چون درهم پیچیدن طومار برای نوشتن، چنان كه خلقت را از اوّل پدید آوردیم دوباره آن را اعاده كنیم كه كار ما چنین است.

در تفسیر نمونه ذیل این آیه چنین آمده است:

در این آیه تشبیه لطیفی نسبت به در نوردیدن طومار عالم هستی در پایان دنیا شده است، در حال حاضر این طومار گشوده (منبسط) شده و تمام نقوش و خطوط آن خوانده می شود و هر یك درجایی قرار دارد، اما هنگامی كه فرمان رستاخیز فرا رسد، این طومار عظیم با تمام خطوط و نقوشش [آسمان‌ها، كهكشان‌ها و…]، در هم پیچیده خواهد شد…

سپس اضافه می‌كند:

«همان گونه كه ما در آغاز آن را ایجاد كردیم باز هم برمی گردانیم.1

شرح‌مختصر‌علمی:

به عقیده‌ی فیزیكدانان مسیر تكوین عالم از این پس به مقدار ماده‌ای كه در آن می گنجد بستگی دارد، زیرا تركیب‌گردانی همه كهكشان‌ها همواره در كار است تا از انبساط شتابان آن جلوگیری كند. اگر عالم حاوی جرم كافی باشد، دیر یا زود این انبساط به تدریج كُند می‌شود، باز می ایستد، و جهتش برعكس می شود. [و شروع به انقباض می‌كند] در این صورت تمامی پیدایش به رُمبش لگام گسیخته ای به صورت یك «انفجار عظیم»، نوعی تصویر آینه ای مهبانگ، شروع می كند.2

كیهان‌شناس و فیزیكدان نابغه‌ی انگلیسی استیفن هاوكینگ، كه تقریباً همه بدن او فلج بود امّا او ذهنش سراسر عالم را در می نوردد و تحقیقات بسیار گسترده ای در مورد جهان آفرینش دارد و واضع نظریه‌ی سیاهچال‌های فضایی نیز می باشد، در مورد انقباض عالم، پژوهش های فراوانی انجام داده است. او در كتاب تاریخچه‌ی زمان می نویسد:

نظریه‌ی نسبیت عام انیشتین، مستقلا ً‌پیش بینی می كرد كه (زمان ـ فضا) به هنگام تكینگی انفجار بزرگ آغازیده و پایان آن، اگر كل كیهان دوباره در هم فرونشیند، درموقع تكینگی انقباض بزرگ رخ می دهد.3

هاوكینگ پس از یك سری توضیحات مفصّل علمی ادامه می دهد:

با این همه، به نظر می رسد كه مسیر تاریخ كیهان در زمان حقیقی، تفاوت بسیاری با مسیر آن در زمان موهومی داشته باشد. كیهان تقریباً در ده یا بیست هزار میلیون سال قبل كم‌ترین اندازه را داشته كه برابر بوده است با بیش‌ترین شعاع مسیر آن در زمان موهومی. سپس در زمان‌های حقیقی بعد از آن، كیهان همانند مدل تورم‌زایی بی‌سامان یعنی مدل لینده، انبساط یافته است. از آن پس كیهان به همین نحو به انبساط خود ادامه داده و سرانجام دوباره آن قدر منقبض می شود تا همانند یك تكینگی در زمان حقیقی به نظر می آید.4

ژان گیتون و دو فیزیكدان دیگر در كتاب خدا و علم می نویسند:

… اگر جرم كلی جهان فوق یك حد نهایی مطلوب باشد، آن گاه، در انتهای زمانی كم و بیش دراز، مرحله‌ی انبساط به پایان خواهد رسید. در این صورت ممكن است كه یك انقباض جدید، عالم را به نقطه‌ی ابتدایی خود بازگرداند، آن گاه ماده‌ی تشكیل دهنده‌ی كهكشان‌ها، ستارگان، كرات، تمام اینها تا درجه ای فشرده خواهد شد كه دوباره مبّدل به یك نقطه‌ی ریاضی حذف كننده‌ی فضا و زمان شود. 5

این‌ها نمونه‌هایی از آیات قرآن كریم در ارتباط با موضوع كیهان‌شناسی بود. البته موارد متعدد دیگری نیز در این زمینه هست كه شرح آنها در این مقاله نمی گنجد. و مسلماً این حقیر نیز بابضاعت ناچیز خود قطعاً حق مطلب را ادا نكرده ام. امید است مفسّران گرانقدر قرآن همان‌گونه كه علمای بزرگ سابقاً درس نجوم و ریاضی را در حوزه ها مطالعه می فرمودند امروزه نیز ضمن بهره گیری از اساتید گران‌قدر نجوم و ریاضی و فیزیك و زیست‌شناسی و دیگر علوم مورد نیاز با مطالعه‌ی آخرین كتب و مقالات حاوی پیشرفته‌های بشر در این زمینه ها اطلاعات خود را به روز برسانند تا استفاده كنندگان از تفسیر آنان به‌خصوص نسل جوان بهره بیشتری برده و به مسیری كه قرآن آنان را هدایت می كند ـ كه همانا رستگاری و سعادت فرد و جامعه در آن می‌باشد ـ رهنمون گردند.

نكته‌ی دیگر این كه در دوران شكوفایی تمدن اسلامی، دانشمندان مسلمان حرف اوّل را در نجوم و ستاره شناسی می زده اند و رصدخانه های فراوانی در ممالك اسلامی فعّال بوده اند. یكی از این مراكز رصدخانه‌ی مراغه بود. زنده یاد دكتر محمّد عبد‌السلام فیزیكدان فقید و برجسته‌ی پاكستانی و برنده‌ی جایزه‌ی نوبل فیزیك درسال 1979 میلادی می نویسد:

رصدخانه‌ی مراغه با بیست اخترشناس از سرتاسر دنیای اسلام تحت سرپرستی دانشمند بزرگ خواجه نصیر الدین طوسی احتمالاً اوّلین رصد خانه‌ی جهان به معنای واقعی كلمه بود.6

متأسفانه به دلایل مختلف، تمدن اسلامی شكوفایی خود را از دست داد و پرداختن به علوم تجربی نیز به فراموشی سپرده شد و نتیجه آن شد كه در قرون اخیر در ممالك اسلامی رخ داده است. اكنون كه در آستانه‌ی قرن بیست و یكم میلادی هستیم و بحث گفت‌وگوی تمدن‌ها نیز مطرح می باشد ضمن افتخار به گذشته‌ی درخشان اسلام و خدمات شایانی كه دانشمندان مسلمان مثل بوعلی سینا، فارابی، بیرونی، ابن هیثم، رازی، جابربن حیان و… در پیشرفت شاخه های مختلف علوم از قبیل: طب، ریاضی، فیزیك، شیمی و نجوم داشته اند و این كه اروپائیان با اكتساب این علوم از مسلمانان و ترجمه‌ی كتب آنها به پیشرفته های بعدی نایل شده اند.در حال حاضر بایستی اندیشمندان فعلی خود را در تمام زمینه‌ها، به خصوص علوم پایه مورد حمایت مادی و معنوی قرار دهیم و بودجه های تحقیقاتی مراكز علمی و پژوهشی را افزایش دهیم.

در پایان با این شعر زیبای مولانا مطلب را به پایان می رسانم:

چون نمی داند دل داننده ای؟ هست با گردنده گرداننده ای

تو قیاس از گردش كیهان بگیر گردشش از كیست؟ از عقل منیر

جمله اطباق زمین و آسمان همچو خاشاكی در آن بحر روان

گردش هر باد از معنی اوست همچو چرخی كواسیر آب جوست

جنبش كفها زدریا روز وشب كف همی بینی و دریایی عجب

ماچو كشتیها بهم برمی زنیم تیره چشمیم و در آب روشنیم

ای تو در كشتی تن رفته به خواب آب را دیدی، نگر در آب آب

آب را آبی است كومی راندش روح را روح است كو می خواندش

ماهیانیم و تو دریای حیات زنده ایم از لطفت ای نیكو صفات

تو نگنجی در كنار فكرتی نی به معلولی قرین چون علتی

عاشق صنع خدا با فّر بود عاشق مصنوع ، او كافر بود

فیزیک ستارگان در قرآن

(قسمت دوم)

چگونگی ‌پیدایش‌ جهان

قرآن مجید در سوره‌ی مباركه انبیا آیه‌ی 30، به چگونگی آفرینش اولیه جهان اشاره كرده و می‌فرماید:

أَوَلَمْ یَرَ الَّذِینَ كَفَرُوا أَنَّ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ كَانَتَا رَتْقًا فَفَتَقْنَاهُمَا وَجَعَلْنَا مِنَ الْمَاء كُلَّ شَیْءٍ حَیٍّ أَفَلَا یُؤْمِنُونَ .

آیا كسانی كه كافرند نمی دانند كه آسمان‌ها و زمین پیوسته بود و ما از هم بازشان كردیم و هر چیز زنده را از آب آفریدیم پس چرا ایمان نمی آورند؟

در تفسیر المیزان ذیل این آیه چنین آمده:

مراد از «رؤیت» علم فكری است و اگر آن را رؤیت نامید به خاطر این است كه علم فكری در هر امری آن را مانند رؤیت می سازد. دو كلمه «رتق» و «فتق» به دو معنای مقابل هم‌اند، راغب در مفردات گفته: كلمه‌ «رتق» به معنای ضمیمه كردن و به هم چسباندن دو چیز است، چه این كه در اصل خلقت به هم چسبیده باشند و چه آن را با صنعت عمل بچسبانند، هم چنان كه قرآن كریم می فرماید: كانتَا رتقاً ففتقناهما، زمین و آسمان به هم چسبیده بودند، از یكدیگر جداشان كردیم… یعنی یك موجود بوده، كه دیگر امتیازی میان زمین و آسمان نبوده، یك موجود رتق و متصل الاجزاء ‌بوده….¹

در تفسیر نمونه نیز ذیل آیه‌ی فوق سه نوع تفسیر را اشاره كرده كه یكی از آنها چنین است:

به هم پیوستگی آسمان و زمین اشاره به آغاز خلقت است كه طبق نظرات دانشمندان، مجموعه‌ی این جهان به صورت توده‌ی واحد عظیمی از بخار سوزان بود كه بر اثر انفجارات درونی و حركت، تدریجاً تجزیه شد و كواكب و ستاره ها از جمله منظومه‌ی شمسی و كره‌ی زمین بوجود آمد و باز هم جهان در حال گسترش است.²

در اینجا به شرح مختصری در مورد نظریه‌ی دانشمندان فیزیك در خصوص پیدایش عالم كه به «انفجار بزرگ = بیگ بانگ =مهبانگ» معروف است می پردازیم:

حدود پانزده میلیارد سال قبل، عالَم، طی یك انفجار عظیم (مهبانگ) می‌نامیم، از بطن هیچ بیرون آمد. در این لحظه بود كه همه چیز: كلّ ماده، انرژی، حتی فضا و زمان، به وجود آمد. [إِنَّمَا أَمْرُهُ إِذَا أَرَادَ شَیْئًا أَنْ یَقُولَ لَهُ كُنْ فَیَكُونُ] (یس، 36/82)(خدای تعالی در ایجاد هر چیزی كه ایجاد آن را اراده كند، به غیر از ذات متعالی خود به هیچ سبب دیگری نیازمند نیست و همین كه هست شدن چیزی مورد اراده خدا قرار گرفت، بدون درنگ، لباس هستی می پوشد.) از آن پس، خمیره‌ی عالم در حال انبساط و سرد شدن بوده است. نخستین لحظات مهبانگ، عالم، حجم ناچیزی را اشغال می‌كرد و تا حدی غیر قابل تصور داغ بود. یك آتشگوی سوزان از تابش آمیخته با ذرات میكروسكوپی ماده بود. اما عاقبت، عالم چندان سرد شد كه اتم‌ها تشكیل شدند. به تدریج، این اتم‌ها تحت تأثیر گرانش گردهم آمدند تا میلیاردها كهكشان، یعنی جزایر عظیم ستارگان را بسازند كه كهكشان خود ما ـ كهكشان راه شیری ـ فقط یكی از آنهاست.

در سال 1992 (1371هـ .ش)، وقتی ماهواره‌ی كاشف زمینه كیهانی ناسا (cobe) «بذر» هایی را آشكار سازی كرد كه چنین كهكشان‌هایی در گاز سرد شونده‌ی مهبانگ از آنها روییدند، یكی از واپسین تكه های پازل تصویر مهبانگ در جای خود قرار گرفت. اكنون كیهان‌شناسان معتقدند كه می توانند مسیر تكوین عالم را از نخستین لحظه‌ی پیدایش تا به امروز ره‌گیری كنند.

نشانه‌های مهبانگ

ستاره شناسان به كمك سه نشانه‌ی اساسی به مهبانگ هدایت شده اند. اوّلین و چشمگیرترین نشانه ها این است كه كل عالم در حال انبساط است. همان طور كه اشاره شد ادوین هابل در سال 1929 (1308 هـ. ش) كشف كرد كه اجزای عمده‌ی سازنده‌ی عالم ـ‌كهكشان‌ها ـ مانند كهكشان خودمان ـ شبیه به تركش‌های گلوله‌ی انفجاری كیهانی در لحظه‌ی‌پس از انفجار عظیمش، در حال گریختن از یكدیگرند.

اگر عالم در حال انبساط است، یك نتیجه اجتناب ناپذیر می نماید:عالم باید در گذشته كوچك‌تر بوده باشد. باید لحظه ای بوده باشد كه این انفجار آغاز شده است: لحظه‌ی زایش عالم. اهمیّت واقعی كشف هابل در همین جاست. هر چند عالم قدیمی است، اما از ازل وجود نداشته است. اگر در خیال، این انفجار را به عقب برگردانیم، مانند فیلمی كه به عقب بر می گردد، ستاره شناسان می توانند پی ببرند كه عالم در پانزده میلیارد سال پیش، از بطن یك انفجار غول آسا، زاده شد.

اوّلین شاهدی كه نظریه‌ی مهبانگ راتأییدمی كند، وجود تابش زمینه‌ی كیهانی، یعنی «پس ـ تاب» سرد شده آتشگوی مهبانگ است. عجب این كه، این پس تاب هنوز هم برهر رخنه‌ی فضا، پس از گذشت پانزده میلیارد سال از آن رویداد نفوذ می كند. این آتشگوی كه اكنون تا دمای 2/726 درجه‌ی كلوین (حدود ـc 273) سرد شده است، به صورت امواج رادیویی موج كوتاه، یا میكروموج، تجلّی پیدا می كند.

هر چند كه تابش زمینه‌ی كیهانی، 99 درصد تمامی انرژی نورانی را در برمی گیرد كه هم اكنون در عالم جاری است. اما این امر تا سال 1965 معلوم نشده بود، و كاملاً از روی تصادف به آن پی بردند. «آرنو پنزیاس»‌و «رابرت ویلسون»، دو ستاره شناس جوانی كه در آزمایشگاه «بل» در نیوجرسی كار می كردند،به خاطر این كشف، مشتركاً جایزه‌ی نوبل سال 1978 در رشته‌ی فیزیك را از آن خود كردند.

در آغاز…

واپسین تكه از شواهدی كه نوید دهنده‌ی نظریه‌ی مهبانگ است، عبارت ست از این دلیل كه حدود 25 درصد جرم عالم به‌صورت عنصرهلیم است. هرچند كه اكثر عناصر، مانند كربن و آهن را، حاصل هیدروژن می دانند كه بر اثر واكنش هسته ای در داخل ستارگان به وجود می‌آیند، اما طول عمر عالم كافی نبوده است تا ستارگان فرصت داشته باشند چنین مقدار‌زیادی هلیم بسازند. موجّه ترین توضیح برای این موضوع عجیب و غریب این است كه در زمانی كه در گذشته تمامی عالم از یك مرحله‌ی چگال داغ عبور كرد كه طی آن بر اثر واكنش‌های هسته‌ای قسمت اعظم هلیم از هیدروژن ساخته شد. محاسبات نشان می‌دهند كه در این مرحله (یافاز) ـ یعنی مهبانگ داغ ـ تقریباً 25 درصد جرم عالم، به طوری كه مشاهده شده،به هلیم تبدیل شده است.

گیورگی (ژرژ) گاموف، فیزیكدان آمریكایی روس تبار، نخستین كسی بود كه پی برد این مهبانگ یك مهبانگ داغ بوده است. علّت داغ بودن مهبانگ همان است كه هوای داخل تلمبه‌ی دوچرخه در هنگام متراكم شدن، گرم می شود. در سال‌های 1940، گاموف با بهره گیری از فیزیك هسته ای، یعنی فیزیك ماده در دمای میلیون‌ها و میلیاردها درجه، به خاطر فهم آنچه كه در چند دقیقه‌ی اوّل پیدایش عالم در آن پیش آمده، دقیقاً همین كار را انجام داد. گاموف به فیزیكدانان نشان داده است كه چگونه به لحظه های اولیه مهبانگ «بنگرند». فیزیكدانان امروزی، به پیروی از وی، دانش خود را درباره‌ی ماده در دمایِ تریلیون‌ها درجه و حتی بیشتر به كار می بندند، كه از آزمایش‌هایشان در شتابگرهای غول پیكر ذرات استنتاج كرده اند. اما، در حالی كه گاموف در چند و چون، چند دقیقه پس از مهبانگ كند و كاو كرد، آنان شرایط نخستین هزارم‌های یك ثانیه‌ی اوّل و پیش از آن را با اطمینان پیش بینی می كنند. میراث گاموف این است: ما اكنون پی می‌بریم كه پاسخ این پرسش غایی كه منشأ عالم كجاست، فقط به كمك فیزیك ذرات انرژی بالا داده می شود.

عالم اوّلیه پاتیل جوشانی مملو از تابش الكترومغناطیسی، به شكل بسته های كوچك انرژی به نام فوتون، و ذرات میكروسكوپی مادّه بود. با اُفت دما، چون انرژی موجود برای ساختن ذرات از فوتون روبه كاهش نهاد، مخلوط ذراتی كه بر عالم تسلط داشت، دستخوش تغییری بی وقفه شد…. 

اما در زمانی كه یك هزارم ثانیه از عمر عالم می گذشت و دما به حدود هزار میلیارد درجه اُفت كرده بود، عالم پراز ذرات عجیب و غریبی بود كه امروزه می توان به طور زودگذری آنها را در شتابگرهای ذرات تولید كرد. كوارك‌ها، اجزای تشكیل دهنده‌ی ذرات آشنای نوترون و پروتون از آن جمله اند.

بعد از آن كه حدود یك هزارم ثانیه از عمر عالم گذشت. ذرات آشنا:فوتون‌ها، الكترون‌ها، پوزیترون‌ها و نوترینوها بر آن مسلط شدند. كوارك‌ها به صورت سه تایی كنار هم قرار گرفتند تا نوترون‌ها و پروتون‌ها ساخته شوند.

رویداد مهم بعدی در تاریخ عالم وقتی اتفاق افتاد كه عالم حدود صد ثانیه عمر داشت و دمای آن فقط به یك میلیارد درجه افت كرده بود. پروتون‌ها و نوترون‌ها اكنون چندان آهسته حركت می كردند كه مدتی طولانی درمجاورت یكدیگر توقف كنند تا چسب هسته آنها محكم شود. همین نیروست كه پروتون‌ها و نوترون‌ها را در هسته‌ی اتم به یكدیگر می چسباند. بدین‌سان دوران «سنتز هسته ای» آغاز شد، در این دوره، هسته های اتمی سبك تشكیل شدند. این هسته ها شامل هلیم، دوّمین اتم سبك موجود در طبیعت، با دو پروتون و دو نوترون ، همراه با سایر عناصر سبكی چون «لیتیم» بودند….

رویداد مهم بعدی در حیات اوّلیه عالم عبارت بود از تشكیل اتم‌ها در حدود سیصد‌‌هزار سال پس از مهبانگ، وقتی دمای عالم تا سی‌هزار درجه افت كرده بود، كه تقریباً معادل دمای سطح خورشید است، سرانجام به اندازه‌ی كافی سرد شده بود كه اتم‌ها بتوانند تشكیل شوند….

و اما دوران واپسین پراكندگی، اهمیتش در این است كه لحظه ای را مشخص كرده است كه ماده و تابش مسیرهای جداگانه ای پیمودند. تا آن زمان، فوتون‌ها ذرات ماده را به همان سرعتی از هم جدا می كردند كه این ذرات می توانستند، به هم نزدیك شوند. فقط وقتی ماده سرانجام از قید استبداد تابش رها شد، تحت گرانش شروع به توده شدن كرد و كهكشان‌ها را شكل داد…³

ملاحظه فرمودید كه تمام كائنات اعم از زمین و ماه و خورشید و منظومه شمسی و كهكشان راه شیری و میلیاردها كهكشان وستاره و سیاره و قمر دیگر در آغاز آفرینش همه به هم فشرده بودند. به طوری كه در-43 10 ثانیه بعد از انفجار بزرگ تمام كائنات درگلوله‌ی كوچكی جای داشته كه تجسم آن در ذهن آدمی مشكل است. قطر این گلوله-32 10 سانتی متر بوده است. یعنی میلیاردها میلیاردها میلیاردها بار كوچك‌تر از هسته‌ی یك اتم. وزن مخصوص و درجه‌ی حرارت این گلوله غیر قابل تصور است. به طور مثال حرارت آن-32 10 درجه بوده یعنی عدد یك و به دنبال آن سی و دو صفر. اما چه چیزی قبل از این لحظه‌ی آفرینش رخ داده است؟ به نظر می رسد كه علم قادر به توصیف یا حتی تصور چیزی منطقی، در عمیق ترین مفهوم كلمه، در لحظه‌ی ابتدایی نیست. هنگامی كه هنوز زمان در صفر مطلق بوده و هنوز هیچ چیزی رخ نداده بوده است. در واقع فیزیكدانان تا همین لحظه‌ی-43 10 ثانیه پیش می روند، نه فراتر از آن وبه «دیوار پلانك»‌معروف برخورد می كنند كه از پشت آن خبر ندارند.⁴

در اینجا یكبار دیگر آیه‌ی فوق را مرور می كنیم:

… انّ السّموات والارض كانتا رتقاً ففتقناهما

… آسمان‌ها و زمین بهم پیوسته بودند ما آنجا را از هم شكافتیم….

روزی كه دنیا به آخر می‌رسد

شواهد موجود نشان می‌دهد جهان هستی در نتیجه نوعی تكامل تدریجی پس از انفجار بزرگی كه میلیاردها سال پیش رخ داده همچنان در حال گسترش است، اما به نظر می‌رسد چنین مرحله‌ای سرانجام روزی به پایان خواهد رسید و در نتیجه‌ افزایش نیروی جاذبه بین كهكشان‌‌ها، سیارات، ستاره‌ها و هر آنچه در این مجموعه یافت می‌شود، در فضای محدودی گردهم خواهند آمد و شرایطی شبیه به آغاز خلقت جهان هستی را بار دیگر تجربه خواهند كرد. به گفته دانشمندان، آن روز، روز رستاخیز است كه جز خداوند متعال هیچ كس نمی‌تواند زمان دقیق آن را پیش‌بینی كند. دانشمندان تنها توانسته‌اند تصویری از چگونگی جهان هستی را در آن روز برای ما انسان‌ها به تصویر بكشند. در آن روز سرعت حركت كهكشان‌ها كاهش یافته و سرانجام همه كهكشان‌هایی كه پیش از این با سرعت بسیار زیادی در آسمان‌ها شناور بوده‌‌اند، در اطراف هم تجمع پیدا می‌كنند كه به نظر می‌رسد بسیار خوفناك و هراسناك باشد. در بسیاری از آیات قرآن نیز ترس از روز رستاخیز تنها راه رسیدن به رستگاری‌ جاودانی و ابدی است. یكی از دیگر ویژگی‌های شگفت‌‌انگیز قرآن در این است كه این كتاب، 1400 سال پیش نظریه‌های علمی جدیدی كه امروزه دانشمندان مطرح كرده‌اند را بیان كرده است.

كوه‌ها، پایه‌های زمین‌

از نظر علمی، رشته كوه‌ها وزنه‌هایی هستند كه نقش مهمی در حفظ تعادل پوسته زمین دارند و با ایجاد استحكام در

قسمت پوسته زمین از آن در برابر هر گونه آسیب احتمالی محافظت می‌كنند؛ به همین علت پس از گذشت قرن‌ها از زمان تشكیل كره زمین، علی‌رغم وجود فشارهای بسیار زیاد در بخش داخلی زمین و همچنین جریان‌های رفت و برگشتی، پوسته زمین همچنان بدون تغییر باقی مانده است. در آیات قرآنی نیز رشته كوه‌ها به پایه‌های محكمی تشبیه شده‌اند كه نقش مهمی در برقراری تعادل در پوسته زمین دارند. این تشبیه یك حقیقت علمی است كه بیش از 1400 سال پیش در قرآن به آن اشاره شده و بدون تردید در آن زمان تنها كسی كه خالق زمین و آسمان و همه موجودات است می‌توانسته از این حقیقت علمی كه امروزه محققان براساس شواهد علمی به آن پی برده‌اند، آگاهی داشته باشد. اگرچه زمین سیاره كوچكی است كه انسان امروزی می‌تواند در طول یك روز یا حتی كمتر از یك روز به دور آن سفر كند، اما هنوز هم با وجود این كه بشر توانسته است به دستاوردهای علمی بزرگی دست یابد. نفوذ به اعماق زمین به علت وجود منابع عظیم انرژی گرمایی و فشار درونی بالای آن غیرممكن است. در آیات قرآنی خداوند به انسان می‌فرماید: پوسته زمین را مورد مطالعه قرار داده و آثار و نشانه‌های فسیلی در سطح زمین را مورد بررسی قرار دهد چراكه شواهد به جا مانده از دوره‌های گذشته زمین‌شناسی را می‌توان در صخره‌های سنگی به صورت فسیل‌ها یا بقایایی مدفون شده این موجودات در اعماق خاك یافت كه براساس آن بررسی لایه‌های مختلف زمین‌شناسی در پوسته از تاریخ پیدایش زمین نیز امكان‌پذیر خواهد بود. این در حالی است كه در پایان قرن هجدهم میلادی جیمز هاتون كه از زمین‌شناسان معروف آن دوره بود، بررسی تاریخ گذشته زمین براساس لایه‌های زمین‌شناسی پوسته زمین را مورد تایید قرار داد و به اثبات رساند. همه ما می‌دانیم كه در نتیجه وقوع سیل و طوفان در گذشته، چگونگی توزیع خشكی‌ها و آب‌ها در سطح زمین بارها دستخوش تغییرات شده است و به همین علت قطعه‌هایی از بدن حیوانات؛ انسان‌ها و همچنین بخش‌های مختلف گیاهان را می‌توانیم در لایه‌های مختلف پوسته زمین بیابیم.

پیدایش جهان هستی

هیدروژن گازی است كه از آن به عنوان منشاء‌ هستی نام برده شده است. در قرآن نیز گفته می‌شود تكامل تدریجی دنیا، نتیجه مجموعه‌‌ای از مراحل مختلف است؛ یعنی تجمع تدریجی نوعی گاز یكی پس از دیگری پیش از این‌كه بتواند در نتیجه تاثیر نیروی جاذبه به سحابی، ستارگان، كهكشان‌ها یا سیارات تبدیل شود. آنچه سبب شگفتی می‌شود این است كه این آیه نشان می‌دهد نوعی گاز منشاء تشكیل اجسام سماوی بوده در حالی كه در اغلب تئوری‌های علم نجوم نیز صرف نظر

 از جزییات مطرح شده، به این موضوع اشاره شده است. بنابراین باید اذعان داشت هر آنچه در این دنیا اتفاق می‌افتد، برگرفته از دستورات خداوند است. این دستورات می‌تواند در بردارنده قوانین فیزیكی باشد كه دانشمندان و محققان براساس آن اطلاعاتی را درباره پدیده‌های مختلف به دست می‌آورند و پس از بررسی دقیق شواهد و نشانه‌های آن تئوری‌های مختلفی را در آن زمینه ارائه می‌كنند. به گفته دانشمندان دردنیا، میلیاردها كهكشان وجود دارد كه نشان دهنده قدرت و عظمت خالقی تواناست. اگر چه دانشمندانی كه در زمینه علم نجوم به تحقیق پرداخته‌‌اند توانسته‌اند تعداد زیادی از آنها را شناسایی كنند، اما هر روز شاهد كشف كهكشان‌های جدیدی هستیم كه همه آنها خصوصیات و ویژگی‌‌های مشابه كهكشان‌های قدیمی را دارند و می‌توان منشاء‌ تشكیل آنها از یك نوع ماده گازی شكل كه همچنان به مقدار فراوان در اطراف ما وجود دارد و در طول سالیان گذشته هیچ‌گاه از مقدار آن كاسته نشده است را مورد تایید قرار داد.

اما سوالی كه از مدت‌ها پیش ذهن بسیاری از محققان را به خود مشغول كرده،‌ این است كه این گاز از چه منبعی تامین می‌شود؟ آیا این گاز در نتیجه انجام مداوم مجموعه فرآیند‌هایی در یك مكان بخصوص به وجود می‌آید تا بتواند كمبود آن از نظر كمی در نتیجه تشكیل كهكشان‌های جدید را تامین كند یا این‌كه یك مكان ناشناخته یا حتی پدیده‌‌های طبیعی ناشناخته منجر به تولید این گاز در سطح دنیا می‌شود. براساس آیات قرآنی همه دنیا و هر آنچه در آن یافت می‌شود، یك موجودیت واحد است كه یك‌باره به وجود آمده است. در علم نجوم براساس تئوری بیگ‌ بنگ یا انفجار بزرگ، یك انفجار اولیه منشاء‌ احتمالی پیدایش جهان هستی در نظر گرفته شده است. طبق این تئوری، پس از این انفجار همه كهكشان‌ها در فضای بسیار محدودی با غلظت غیر قابل تصوری در كنار هم قرار گرفته، سپس با گذشت زمان تبدیل به كهكشان‌هایی شدند و تحت تاثیر نیروی حاصل از انفجار اولیه هر یك در بخشی از فضای اطراف سیارات مستقر شدند كه در بسیاری از آیات قرآن نیز به آن اشاره شده است.

مرگ ستارگان‌

خورشید تنها جسم خود افروز منظومه شمسی و روشنی ماه ناشی از انعكاس نور خورشید در سطح ماه است. بنابراین می‌‌‌توان خورشید را به چراغی تشبیه كرد كه نور آن سبب روشنایی و گرمای سطح زمین می‌شود.

نورخورشید پس از ورود به لایه‌های جوی زمین به دلیل شكست نور، برخورد امواج نور با ذرات و اجسام بسیار ریز شناور در هوا،‌ جذب امواج نور توسط اتم‌های اكسیژن در لایه‌های فوقانی و همچنین برخورد امواج با گاز ازن كه در ارتفاع 15 تا 45 كیلومتری لایه‌های جوی زمین یافت می‌شود، بتدریج كاهش پیدا می‌كند. اما اگر از لایه‌های جوی عبور كرده و به فضا برسیم،‌ علی‌رغم حضور خورشید در گوشه‌ای از آسمان با تاریكی مطلق مواجه خواهیم شد.

اگر چه همواره و در هر ساعتی از روز نیمی از كره زمین در روشنایی است، اما فضا همیشه تاریك است. این تصویر زیبا و اعجاب انگیز در حقیقت انعكاسی است از آنچه در قرآن درباره آسمان و زمین و شب و روز به تصویر كشیده شده است در آیات قرآن، خداوند به سقوط ستارگان و همچنین شكافتن این اجسام سماوی سوگند خورده است.

آنچه خداوند به آن قسم می‌خورد، بدون تردید باید ارزش بسیاری داشته باشد. اگر قدری در این آیات تعمق كنیم، در می‌یابیم كه این آیات به پدیده‌ای طبیعی كه همان مرگ ستارگان است دلالت دارد. هیدروژن و هلیوم از عناصر اصلی ستارگانی مانند خورشید یا حتی ستارگانی بزرگ‌تر هستند. وقتی گاز هیدروژن از ستاره‌ای متصاعد می‌شود نشان‌دهنده این است كه این ستاره در حال عبور از مرحله جوانی به مرحله سالخوردگی و پیری است.

وقتی عمر ستاره‌ای به پایان می‌رسد، این ستاره مراحل مختلفی مانند سرخ اختر، سپیده ستاره كوچك و ستاره نوترونی را پشت سر می‌گذارد تا این‌كه در پایان تبدیل به سیاهچاله‌ای در آسمان تاریك می‌شود. آنچه در قرآن از آن به عنوان سقوط ستارگان نام برده شده،‌ در حقیقت تبدیل یك ستاره به ابر ستاره‌ای سرخ است كه درهم شكسته می‌شود و به گفته قرآن سرانجام روزی خورشید تابان نیز به اراده خداوند این مراحل را پشت سر گذاشته و برای همیشه خاموش خواهد شد. یك ابر ستاره سرخ،‌ ستاره بسیار بزرگ قرمز رنگی است كه قطر آن ده‌ها برابر قطر خورشید است. ستارگانی مانند خورشید با افزایش سن به ابر ستاره‌هایی سرخ رنگ تبدیل می‌شوند. با متوقف شدن واكنش‌های هسته‌ای در مركز ستاره‌ها و به وجود آمدن آهن، منبع تامین‌كننده انرژی در این اجسام سماوی از بین خواهد رفت. در چنین شرایطی موازنه و تناسب مواد موجود از تعادل خارج شده و به علت نیروی جاذبه این ستاره منقبض شده و قطر آن به چندین هزار كیلومتر كاهش می‌یابد. در نتیجه چگالی آن به میزان قابل‌توجهی كاهش یافته و به ستاره سفید رنگ بسیار كوچكی تبدیل خواهد شد. در این فرآیند كه بسرعت انجام خواهد شد، ‌نیروی حركتی این ستاره به انرژی تبدیل شده و دمای درونی ستاره به یكصد هزار درجه سانتی‌گراد افزایش خواهد یافت. از این ستاره نور سفید رنگی تابیده می‌شود تا بتدریج انرژی و دمای درونی آن كاهش یابد. با انقباض تدریجی، این سپیده ستاره كوچك به ستاره‌ای نوترونی تبدیل می‌شود كه قطر آن بیش از 20 كیلومتر خواهد بود.

وقتی یك ستاره نوترونی در آخرین مرحله این تغییرات تدریجی به یك سیاهچاله تبدیل می‌شود، جاذبه آن به اندازه‌ای افزایش پیدا خواهد كرد كه حتی امواج نوری نیز قادر نخواهند بود بر آن غلبه كنند. انرژی جذب شده در سیاهچاله‌ها سبب انتشار اشعه X در محیط و نفوذ سیاهچاله‌ها در خلاء و جو زمین می‌شود. به همین دلیل در قرآن از سیاهچاله‌ها به عنوان جاروهای فضایی نام برده شده است كه با استفاده از نیروی جاذبه خود هر آنچه را كه در محیط اطرافشان وجود دارد به طرف خود می‌بلعند.

فردای ‌جهان ‌از ‌نگاه‌ قرآن‌

قرآن كریم اگرچه اساسا به زبان عربی است، اما بررسی‌های انجام شده توسط محققان و دانشمندانی از سراسر دنیا كه درباره هریك از آیات آن به تحقیق و تفحص پرداخته‌اند، نشان داده مخاطب این كتاب كه بدون تردید معجزه‌ای الهی است، تنها مردمان عرب‌زبان نبوده‌اند بلكه در حقیقت می‌توان قرآن را پیامی الهی به همه مردم دنیا دانست.

به عبارت دیگر مخاطبان پیام الهی در قرآن همه مردمانی هستند كه صرف نظر از رنگ، نژاد، مذهب و ملیت به یك زبان جهانی سخن می‌گویند و این زبان جهانی، همان زبان علم و دانش است كه می‌توان آن را از نشانه‌های وجود خداوند متعال برشمرد. دین اسلام، انسان‌ها را به كسب علم و دانش فرامی‌خواند چرا كه بر این باور است تمامی علوم در نهایت انسان را به شناخت خداوند بزرگ رهنمون خواهد ساخت. به همین دلیل است كه هرچه شناخت دانشمندان نسبت به پدیده‌های جهان هستی بیشتر می‌شود، اعتقاد آنها به خدا بیشتر شده و در مقابل، تردید آنها نسبت به وجود خالقی دانا و توانا كاهش خواهد یافت. چنین افرادی معمولا در مقابل عظمت خداوند تسلیم می‌شوند و در تمامی اعمال و رفتارشان از دستورات و تعالیم خداوند پیروی می‌كنند.

یكی از نشانه‌های عظمت و بزرگی قرآن در این است كه با پیشرفت علم، صحت و اعتبار آنچه بیش از 1400 سال پیش یعنی زمانی‌كه غفلت و بی‌خبری بر این كره ‌خاكی سایه گسترانیده بود بیش از پیش بر همگان آشكار خواهد شد. البته ذكر این موضوع به این معنی نیست كه آنچه صحت و درستی آیات قرآنی را به اثبات می‌رساند، ماهیتی خارجی دارد بلكه باید پذیرفت یافته‌های علمی محققان و دانشمندان می‌تواند مانند چراغی روشن‌كننده این مسیر باشد. در حقیقت دانش وسیله‌ای برای از میان برداشتن تاریكی‌های ناشی از غفلت و ناآگاهی انسان‌ها نسبت به مفاهیم مطرح شده در آیات قرآنی است كه بر افزایش ایمان و اعتقاد انسان‌ها به خدا تاثیرگذار خواهد بود. در كتب و نوشته‌های دانشمندان درباره مفاهیم و مضامین علمی قرآن به این نكته اشاره شده است كه در آغاز اسلام، مسلمانان مفاهیم مطرح شده در آیات قرآنی نازل شده بر پیامبر را بخوبی می‌فهمیدند و دستورات الهی را مبنای انجام مطالعاتی درباره علوم مختلف دنیوی و همچنین شناخت این دنیا به عنوان بخشی از یك مجموعه مرتبط و منسجم قرار می‌دادند. علم تشریح و پزشكی نیز یكی از علومی بود كه همچون دیگر شاخه‌های علمی، دانشمندان مسلمان توانستند به موفقیت‌های قابل توجهی در آن دست یابند. بر این اساس می‌توان گفت دستورات الهی در این كتاب مقدس انگیزه لازم برای پیشرفت محققان در زمینه‌های علمی مختلف را به وجود آورده است. با ظهور اسلام، در فاصله زمانی بین قرن هشتم و دوازدهم میلادی، وقتی دنیای مسیحیت با محدودیت‌های بسیاری در مسیر انجام تحقیقات علمی مواجه شده بود، مطالعات و تحقیقات بسیار زیادی در مراكز اسلامی در حال انجام بود و به همین دلیل امروزه بسیاری از محققان اكتشافات علمی بزرگ در زمینه ریاضیات، نجوم، فیزیك، زمین‌شناسی، تشریح و پزشكی، مدیون تلاش‌های دانشمندان مسلمان هستند. وقتی انسان در زمینه‌های علمی به دستاوردهای بزرگی دست پیدا می‌كند، رفته رفته ایمان او نسبت به خالق جهان هستی افزایش خواهد یافت كه این اعتقادات و باورها ریشه در تحصیل علم و كسب معرفت نسبت به پدیده‌های اطراف و پیرامونش دارد. از آنجایی‌ كه دانشمندان می‌توانند براساس یافته‌های علمی، وجود خداوند را در دنیای مادی كه انسان‌ها در آن قدرت، اختیار و ثروت را در دست گرفته‌اند، به اثبات برسانند، خداوند برای آنها جایگاه والایی در نظر گرفته است. چرا كه آنها نیز می‌توانند همانند پیامبران نقش مهمی را در پذیرش خدای یكتا به عنوان خالق جهان هستی داشته باشند.

قوانین و اجتماع :

قوانینی كه قرآن بیان می‌فرماید محصور به هیچ عصر و زمان نخواهد بود و برای اداره جهان امروز نیز كافی است. مثلاً قرآن اخوت و برادری را به عنوان اصلی‌ترین مسئله‌ای كه در پیوند اجتماعی انسانها مطرح است بیان می‌دارد. این رفیق‌و دوست كلمه‌ای است كلیدی در جهان امروز و به‌عنوان یك شعار مهم اجتماعی است. «إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ إِخْوَةٌ فَأَصْلِحُوا بَیْنَ أَخَوَیْكُمْ » ؛ همانا مؤمنان برادر هستند پس برادرانت را به صلح دعوت كن.²⁴

«وَاذْكُرُواْ نِعْمَةَ اللّهِ عَلَیْكُمْ إِذْ كُنتُمْ أَعْدَاء فَأَلَّفَ بَیْنَ قُلُوبِكُمْ فَأَصْبَحْتُم بِنِعْمَتِهِ إِخْوَانًا» ؛ و یاد آورید

نعمت خدا را بر شما هنگامی كه دشمن یكدیگر بودید. پس میان دلهای شما دوستی افكند تا به نعمت او برادر شدید.²⁵

همچنین قرآن اصل عدالت را به عنوان زیر بنای همه قوانین اجتماعی پذیرفته است.

«و اذا حكمتم بین الناس ان تحكموا بالعدل.» ؛ پس هنگامی كه بین مردم حكم می‌كنید به عدالت حكم كنید.

و همچنین عدالت به عنوان هدف نهایی بعثت پیامبران پذیرفته و می‌گوید:²⁶

«لَقَدْ أَرْسَلْنَا رُسُلَنَا بِالْبَیِّنَاتِ وَأَنزَلْنَا مَعَهُمُ الْكِتَابَ وَالْمِیزَانَ لِیَقُومَ النَّاسُ بِالْقِسْطِ. ²⁷

پیامبران خود را با دلایل آشگار فرستادیم و به همراه آنها كتاب و قانون نازل كردیم تا مردم عدالت را برپا دارند.

قرآن و تاریخ :

داستانهای تاریخی قرآن یك شاهكار هستند و حقایق تاریخ را بدون اینكه دستخوش تحریفی شده باشند خردمندانه بیان می‌كندو ما را از افسانه‌های دروغین تاریخ درامان می‌دارد.

در این مورد به مثالی در مورد حضرت داوود در قرآن و تورات اشاره می‌كنیم:

در قرآن آمده است كه حضرت داوود به قضاوت در میان مردم زمان خود معروف بودند اما در موردی خداوند ایشان را آزمایش كردند و هنگامی كه دو نفر متخاصم جهت قضاوت پیش او آمدند او عجول شد و بدون اینكه حرف دوم را بشنود حكم را به نفع نفر اول صادر نمود و اینجا بود كه این آیه نازل شد كه :

«یَا دَاوُودُ إِنَّا جَعَلْنَاكَ خَلِیفَةً فِی الْأَرْضِ فَاحْكُم بَیْنَ النَّاسِ بِالْحَقِّ وَلَا تَتَّبِعِ الْهَوَى فَیُضِلَّكَ عَن سَبِیلِ اللَّهِ إِنَّ الَّذِینَ یَضِلُّونَ عَن سَبِیلِ اللَّهِ لَهُمْ عَذَابٌ شَدِیدٌ بِمَا نَسُوا یَوْمَ الْحِسَابِ »²³ ؛ ای داوود ما در زمین تو را جانشین قرار دادیم پس میان مردم به حق حكم ران و از هوس پیروی مكن كه از راه خدا گمراهت كند.

و این آیه نشان می‌دهد كه لغزش داوود در طرز رأی دادن و قضاوتش بوده نه چیز دیگر.

اما در تورات اینچنین آمده كه داوود هنگامی كه در اورشلیم بود از پشت بام زنی را برهنه می‌بیند كه مشغول شست و شوی خویش است و عاشق او شده و با او همبستر می‌گردد و او از داوود حامله می‌شود . داوود دستور می‌دهد شوهر این زن را كه از افسران پاك نیت لشكر او بوده دور از او در جایی خطرناك بگمارند تا داوود بتواند همسر او را تصاحب كند و این كار از نظر خداوند ناپسند آمده است.

و بسیاری از داستانهای دیگر كه تناقص آنها در تورات و انجیل با قرآن دیده می‌شود. در حالی كه به اعتقاد ما و طبق آیات قرآنی پیامبران، معصوم و این اعمال با مقام نبوت سازگار نیست.

قرآن و فضا

«مَعْشَرَ الْجِنِّ وَالْإِنسِ إِنِ اسْتَطَعْتُمْ أَن تَنفُذُوا مِنْ أَقْطَارِ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ فَانفُذُوا لَا تَنفُذُونَ إِلَّا بِسُلْطَانٍ  فَبِأَیِّ آلَاء رَبِّكُمَا تُكَذِّبَانِ  یُرْسَلُ عَلَیْكُمَا شُوَاظٌ مِّن نَّارٍ وَنُحَاسٌ فَلَا تَنتَصِرَانِ  فَبِأَیِّ آلَاء رَبِّكُمَا تُكَذِّبَانِ  فَإِذَا انشَقَّتِ السَّمَاء فَكَانَتْ وَرْدَةً كَالدِّهَانِ  فَبِأَیِّ آلَاء رَبِّكُمَا تُكَذِّبَانِ .»¹⁴ ؛ ای گروه جن و انس ، اگر می‌توانید از حدود و اقطار آسمانها تجاوز نمایید و به آسمانها و زمین‌های دیگر نفوذ كنید ولی بدانید كه نمی‌توانید نفوذ كنید مگر به وسیله قدرتی مخصوص پس كدامیك از نعمتهای پروردگارتان را تكذیب می‌كنید. بر شما اشعه‌هایی از آتش و دودی مخصوص فرستاده می‌شود و شما هم به یكدیگر نمی‌توانید كمكی بنمایید پس كدامیك از نعمتهای پروردگارتان را تكذیب می‌كنید موقعی كه آسمان شكافته می‌شود و چون مس گداخته قرمز رنگ می‌شود.

این یكی از پیشگوییهای قرآن است كه می‌گوید رنگ آسمان قرمز رنگ خواهد شد آسمان به طور طبیعی وقتی ما به آن می‌نگریم آبی آرامش بخشی دارد كه دید هر بیننده را می‌آراید. اما همین رنگ آرامش بخش برای كسانی كه محوطه اتمسفر زمین را ترك كردند و به فضا وارد شدند رنگ قرمز تیره‌ای خواهد بود كه حتی و النتنیا تر شكووا اولین زن فضا‌‌نورد روسی در خاطرات خود به فضا چنین مسئله‌ای را خاطرنشان كرده است.

و یا درمورد نیروی جاذبه زمین كه قرآن این را هزاران‌سال پیش‌از نیوتن كشف‌كرده و بیان می‌دارد:

«اللهُ الّذی رَفَعَ السّمواتِ بِغَیرِ عَمْد تَرونهَا ثُمّ اسْتَوی عَلیَ العَرشِ و سَخّرَ الشّمسَ و القَمَر كُلّ یجری لاجل مُسمّی یُدَبّر الامر یفصل الایات لَعَلّكُم بلقاء ربّكُم توقنون»¹⁵ ؛ خداست آنكه بیفراشت آسمانها را بی هیچ ستونی كه آن را ببینید. سپس استوار شد بر عرش و رام كرد مهر و ماه را هر كدام روانند تا سرآمدی معین می‌پردازد كار را تفصیل می‌دهد آیات را شاید شما به ملاقات پروردگار خویش یقین آورید.

عمد به معنای ستون است و نیتجه آن اینست كه آسمان ستونهایی دارد ولی قابل مشاهده نیست و یا در جایی كه می‌گوید: «وَمِنْ آیَاتِهِ خَلْقُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَمَا بَثَّ فِیهِمَا مِن دَابَّةٍ وَهُوَ عَلَى جَمْعِهِمْ إِذَا یَشَاء قَدِیرٌ » ؛ و از نشانه‌های اوست آفرینش آسمانها و زمین و آنچه در آنها پراكنده است از جنبندگان و او بر گرد آوردن آنان زمانی كه بخواهد تواناست. ¹⁶

و اینجا نشانه‌های قدرت خداوند را موجودات و جنبندگانی می‌دانند كه در زمین و آسمان جمعند و كلمه «دابه» نشان دهنده وجود موجوداتی در آسمانها و سایر كرات می‌باشد كه دانشمندان نمونه‌ای از این نوع حیات را نیز ثابت كرده‌اند در حالی كه قرآن آن را سالها پیش آشكارا بیان فرموده بود.

اعجاز معنوی قرآن و پیشگویی از آینده :

ذات انسان به گونه‌ای است كه همیشه می‌خواسته مطلع از حوادث آینده باشد اما هیچ یك از مدعیان پیش گویی نتوانسته‌اند به این نیاز انسان پاسخگو باشند. اكنون نمونه‌هایی از اخبار غیبی قرآن و پیشگویی‌های آن را بیان می‌داریم: شكست رومیان و پیروزی مجدد آنها.

«الم  غُلِبَتِ الرُّومُ  فِی أَدْنَى الْأَرْضِ وَهُم مِّن بَعْدِ غَلَبِهِمْ سَیَغْلِبُونَ  فِی بِضْعِ سِنِینَ لِلَّهِ الْأَمْرُ مِن قَبْلُ وَمِن بَعْدُ وَیَوْمَئِذٍ یَفْرَحُ الْمُؤْمِنُونَ  بِنَصْرِ اللَّهِ یَنصُرُ مَن یَشَاء وَهُوَ الْعَزِیزُ الرَّحِیمُ . وَعْدَ اللَّهِ لَا یُخْلِفُ اللَّهُ وَعْدَهُ وَلَكِنَّ أَكْثَرَ النَّاسِ لَا یَعْلَمُونَ »؛¹² شكست خورد روم در نزدیكترین سرزمین و ایشان پس از شكستشان به زودی پیروز شوند، در چند سال برای خداست كار از پیش و از پس و در آن روز خرسند شوند مؤمنان. به یاری خداوند هر كه را خواهد یاری كند و او عزتمند مهربان است. وعده خداست و نشكند خدا وعده خویش را و لیكن بیشتر مردم نمی‌دانند.

هنگامی كه مسلمانان در مكه بودند و در ظاهر ناتوان جنگی میان ایرانیان و رومیان صورت گرفت و منجر به شكست رومیان شد. دشمنان اسلام‌این حادثه را به فال نیك گرفتند. و هنوز 9 سال نگذشته بود كه مطابق این آیات رومیان در نبرد دیگری بر مسلمانان پیروز شدند و مقارن آن جنگ،در جنگ‌بدر مسلمانان بردشمنان‌غالب‌گشتند.

پیش بینی فتح مكه:

«لَقَدْ صَدَقَ اللَّهُ رَسُولَهُ الرُّؤْیَا بِالْحَقِّ لَتَدْخُلُنَّ الْمَسْجِدَ الْحَرَامَ إِن شَاء اللَّهُ آمِنِینَ مُحَلِّقِینَ رُؤُوسَكُمْ وَمُقَصِّرِینَ لَا تَخَافُونَ فَعَلِمَ مَا لَمْ تَعْلَمُوا فَجَعَلَ مِن دُونِ ذَلِكَ فَتْحًا قَرِیبًا » ؛ همانا راست آورد خدا بر پیامبر خویش خواب را به درست كه درآیید در مسجد الحرام اگر خدا خواهد آسودگان تراشندگان سرهای خویش و كوتاه كننده ناخن‌های خویش بی‌آنكه بیمی داشته باشید. پس آنچه را ندانستید خدا دانست و آن پیروزی نزدیك را قرار می‌دهد.¹³

این آیه می‌فرماید: مراسم عمره در مكه با كمال آرامش انجام خواهد شد و بعد نیز جریان فتح مكه و مسائل آن كه همگی بیان می‌شود.

پیش بینی قرآن فقط محدود به این نخواهد بود و ما در قرآن موارد بسیاری را از این قبیل داریم. مثلاً آیات سوره كوثر كه خبر از كثرت دودمان پیامبر(ص) می‌دهد.

آسان فهمی قرآن

یكی دیگر از اعجاز قرآن آسان فهمی قرآن است پس چرا در حالی كه غنی ترین كتاب جهان است فهمش آسان و بدور از هرگونه مشكلی میسر است؟

«وَلَقَدْ یَسرنا القرآن للٍذّكر»⁶ ؛ آری قرآن كتابی است اجتماعی ـ فرهنگی و سیاسی برای ساخت زندگی بشر. و بشر را با تمام ابعاد فهمش در نظر می‌گیرد پس باید قابل فهم باشد.

«یُرِیدُ اللّهُ بِكُمُ الْیُسْرَ وَلاَ یُرِیدُ بِكُمُ الْعُسْرَ »⁷؛ خداوند آسانی شما را می‌خواهد نه سختی شما را.

شاهكار ادبی:

قرآن یك شاهكــار ادبــــی است و تحدی خداوند نیز به این مسئله برمی‌گردد كه اگر تمامی افراد روی زمین جمع گردند نمی‌توانند كلمه‌ای مثل قـــــرآن آورند ‌و در این زمینـــه تلاش دروغ پرداز‌هایی چون مسیلمه كذاب بی‌ثمر مانده است.

دیوان حافظ به عنوان یكی از مهمترین آثار ادبی نیز مورد تقلید هنرمندان قرار گرفته و اثری مثل او را آورده‌اند. مثلاً ادیب معاصر ما آقای الهی قمشه‌ای. ⁸ ولی آنچه مسیلمه آورد همانند آوری نیست او فقط چند واژه را جابجا كرد به گمان اینكه همانند قرآن را آورده است.

«انا اعطیناك الكوثر» را «انا اعطیناك الجماهر» آورده و این یك تحریف است نه همانند سازی. واژه كوثر به معنای سرشار و فراوان است. و مصداق آن نسل گسترده ، نام بلند و آوازه فراگیر است ولی «جماهر» یك لغت تك معنایــــی است. معنای كوثر از لحاظ پیشگویی تاریخی هم مد نظر قرار خواهد گرفت مانند نسل و دودمان گسترده.

به طور كلی اعجاز قرآن به دو دسته‌ی لفظی و معنوی تقسیم می‌شوند. آن دسته كه از ظاهر كلمات و عبارات قرآن خارج می‌شود و آندسته كه از باطن و فراسوی كلمات قرآن می‌توان استخراج كرد.

فصاحت و بلاغت جزء اعجاز لفظی قرآن قرار می‌گیرد؛ معارف دینی و علوم دانشهای بشری كه جزئی از اعجاز معنوی می‌باشد.

تاریخ صحیح كه جزء همان علوم بشری است، اخبار از آینده و قوانین اجتماعی جزء اعجاز معنوی قرآن كریم مطرح می‌گردد.⁹

ما در این قسمت بحث چندانی روی اعجاز لفظی نخواهیم داشت و بحث پیرامون اعجاز معنوی قرآن خواهد بود.

اعجاز قرآن از نظر علوم روز:

قرآن دایره المعارف نیست، بلكه یك كتاب تربیت و هدایت می باشد، هدایت در همه ابعاد آن و «نزلنا علیك الكتاب تبیاناً لكل شیء.»؛ و قرآن را بر تو نازل كردیم در حالی كه بیان كننده همه چیزهاست.

ـ قرآن یك كتاب علوم طبیعی نیست و بیان اسرار عالم فقط هدف تربیتی و اخلاقی دارد و این درست نیست كه ما فرضیه‌های علمی را اساس آیات قرآنی قرار دهیم چـرا كه فرضیه‌های علمی همیشه راه فنا را در پی می‌گیرند در حالی كه ایات قرآن فناناپذیرنـد. (مانند فرضیه لاپلاس.)

ـ مثلاً در مورد گیاهان و وجود جنس نر و ماده در آنها یك دانشمند فرانسوی در سال 1731 آن را تصریح كرد در حالی كه قرآن این حقیقت را صراحتاً در چندین مورد می‌فرماید:

« وَأَنزَلَ مِنَ السَّمَاء مَاء فَأَخْرَجْنَا بِهِ أَزْوَاجًا مِّن نَّبَاتٍ شَتَّى»¹⁰؛ و از آسمان آبی فرو فرستادیم و بوسیلــه آن جفت‌هایی از گیاهـــان گـوناگون رویاندیم.

«وَالْأَرْضَ مَدَدْنَاهَا وَأَلْقَیْنَا فِیهَا رَوَاسِیَ وَأَنبَتْنَا فِیهَا مِن كُلِّ زَوْجٍ بَهِیجٍ »¹¹ ؛ و زمین را توسعه دادیم و كوههایی در آن انداختیم و از هر گیاه زیبا زوجی در آن رویاندیم.

پس بدین ترتیب حتی در مورد عالم گیاهان و نباتات نیز قرآن چیزی را كم ‌نگذاشته است‌و تمامی قوانین طبیعی در این زمینه را بیان نموده است.

همچنین قرآن می‌فرماید: «و القینا فی الارض رواسی» ؛ ما در زمین كوههایی افكندیم این نشاندهنده پیدایش كوهها بعد از زمین است. در حالی كه دانشمندان امروزه ثابت كرده‌اند كه چین خوردگیهای زمین پس از سرد شدن پوسته زمین ایجاد شده است.

اعجاز معنوی قرآن و پیشگویی از آینده :

ذات انسان به گونه‌ای است كه همیشه می‌خواسته مطلع از حوادث آینده باشد اما هیچ یك از مدعیان پیش گویی نتوانسته‌اند به این نیاز انسان پاسخگو باشند. اكنون نمونه‌هایی از اخبار غیبی قرآن و پیشگویی‌های آن را بیان می‌داریم: شكست رومیان و پیروزی مجدد آنها.

«الم  غُلِبَتِ الرُّومُ  فِی أَدْنَى الْأَرْضِ وَهُم مِّن بَعْدِ غَلَبِهِمْ سَیَغْلِبُونَ  فِی بِضْعِ سِنِینَ لِلَّهِ الْأَمْرُ مِن قَبْلُ وَمِن بَعْدُ وَیَوْمَئِذٍ یَفْرَحُ الْمُؤْمِنُونَ  بِنَصْرِ اللَّهِ یَنصُرُ مَن یَشَاء وَهُوَ الْعَزِیزُ الرَّحِیمُ . وَعْدَ اللَّهِ لَا یُخْلِفُ اللَّهُ وَعْدَهُ وَلَكِنَّ أَكْثَرَ النَّاسِ لَا یَعْلَمُونَ »؛¹² شكست خورد روم در نزدیكترین سرزمین و ایشان پس از شكستشان به زودی پیروز شوند، در چند سال برای خداست كار از پیش و از پس و در آن روز خرسند شوند مؤمنان. به یاری خداوند هر كه را خواهد یاری كند و او عزتمند مهربان است. وعده خداست و نشكند خدا وعده خویش را و لیكن بیشتر مردم نمی‌دانند.

هنگامی كه مسلمانان در مكه بودند و در ظاهر ناتوان جنگی میان ایرانیان و رومیان صورت گرفت و منجر به شكست رومیان شد. دشمنان اسلام‌این حادثه را به فال نیك گرفتند. و هنوز 9 سال نگذشته بود كه مطابق این آیات رومیان در نبرد دیگری بر مسلمانان پیروز شدند و مقارن آن جنگ،در جنگ‌بدر مسلمانان بردشمنان‌غالب‌گشتند.

پیش بینی فتح مكه:

«لَقَدْ صَدَقَ اللَّهُ رَسُولَهُ الرُّؤْیَا بِالْحَقِّ لَتَدْخُلُنَّ الْمَسْجِدَ الْحَرَامَ إِن شَاء اللَّهُ آمِنِینَ مُحَلِّقِینَ رُؤُوسَكُمْ وَمُقَصِّرِینَ لَا تَخَافُونَ فَعَلِمَ مَا لَمْ تَعْلَمُوا فَجَعَلَ مِن دُونِ ذَلِكَ فَتْحًا قَرِیبًا » ؛ همانا راست آورد خدا بر پیامبر خویش خواب را به درست كه درآیید در مسجد الحرام اگر خدا خواهد آسودگان تراشندگان سرهای خویش و كوتاه كننده ناخن‌های خویش بی‌آنكه بیمی داشته باشید. پس آنچه را ندانستید خدا دانست و آن پیروزی نزدیك را قرار می‌دهد.¹³

این آیه می‌فرماید: مراسم عمره در مكه با كمال آرامش انجام خواهد شد و بعد نیز جریان فتح مكه و مسائل آن كه همگی بیان می‌شود.

پیش بینی قرآن فقط محدود به این نخواهد بود و ما در قرآن موارد بسیاری را از این قبیل داریم. مثلاً آیات سوره كوثر كه خبر از كثرت دودمان پیامبر(ص) می‌دهد.

آسمان هر روز قد مي کشد

در قرآن مي خوانيم:

وَالسَّمَاءَ بَنَينَاهَا بِأَيدٍ وَإِنَّا لَمُوسِعُونَ(ذاريات/47)

 و ما آسمان را با قدرت بنا کرديم، و همواره آن را وسعت مي‌بخشيم!

آيه ياد شده يکي از نمونه هاي اعجاز علمي قرآن به شمار مي رود که با پيشرفت هاي علم نجوم، تا حدودي از ابعاد اعجازگر آن پرده برداشته شده است.

در اينکه منظور از (انا لموسعون ) (ما پيوسته وسعت مى بخشيم ) در اينجا چيست ؟ در ميان مفسران گفتگو است : بعضى آن را به معنى توسعه رزق از سوى خدا بر بندگان از طريق نزول باران دانسته اند، و بعضى آنرا به معنى گسترش رزق از هر نظر مى دانند، و بعضى نيز آن را به معنى غنى و بى نيازى خداوند تفسير کرده اند، چرا که خزائن او آنقدر گسترده است که با اعطاء رزق به خلايق هرگز پايان نمى پذيرد و کم نمى شود.

ولى با توجه به مساله آفرينش آسمانها در جمله قبل و با توجه به کشفيات اخير دانشمندان در مساله (گسترش جهان ) که از طريق مشاهدات حسى نيز تاييد شده است معنى لطيفترى براى آيه مى توان يافت و آن اينکه خداوند آسمانها را آفريده و دائما گسترش مى دهد.

علم امروز مى گويد: نه تنها کره زمين ، بر اثر جذب مواد آسمانى تدريجا فربه و سنگينتر مى شود، بلکه آسمانها نيز در گسترشند، يعنى ستارگانى که در يک کهکشان قرار دارند به سرعت از مرکز کهکشان دور مى شوند، حتى سرعت اين گسترش را در بسيارى از مواقع اندازه گيرى کرده اند.

در کتاب (مرزهاى نجوم ) نوشته (فردهويل ) مى خوانيم :

"تندترين سرعت عقب نشينى کرات که تاکنون اندازه گيرى شده نزديک به 66 هزار کيلومتر در ثانيه است !، کهکشانهاى دورتر در نظر ما به اندازه اى کم نورند که اندازه گيرى سرعت آنها به سبب عدم نور کافى دشوار است ، تصويرهائى که از آسمان برداشته شده آشکارا اين کشف مهم را نشان مى دهد که فاصله اين کهکشانها بسيار سريعتر از کهکشانهاى نزديک افزايش مى يابد".

نامبرده سپس به بررسى اين سرعت در کهکشانهاى (ابر سنبله ) و (اکليل ) و (شجاع ) و غير آن پرداخته و بعد از محاسبه ، سرعتهاى عجيب و سرسام آورى را در اين ارائه مى دهد.

چند جمله هم در اين زمينه از آقاى (جان الدر) بشنويد او مى گويد:

"جديدترين و دقيقترين اندازه گيريها در طول امواجى که از ستارگان پخش مى شود پرده از روى يک حقيقت عجيب و حيرت آور برداشته ، يعنى نشان داده است مجموعه ستارگانى که جهان از آنها تشکيل مى يابد پيوسته با سرعتى زياد از يک مرکز دور مى شوند، و هر قدر فاصله آنها از اين مرکز بيشتر باشد بر سرعت سير آنها افزوده مى گردد، مثل اين است که زمانى کليه ستارگان در اين مرکز مجتمع بوده اند، و بعد از آن از هم پاشيده ، و مجموعه ستارگان بزرگى از آنها جدا و به سرعت به هر طرف روانه مى شوند"!

دانشمندان از اين موضوع چنين استفاده کرده اند که جهان داراى نقطه شروعى بوده است .

(ژرژگاموف ) در کتاب (آفرينش جهان ) در اين زمينه چنين مى گويد:

"فضاى جهان که از ميلياردها کهکشان تشکيل يافته در يک حالت انبساط سريع است ، حقيقت اين است که جهان ما در حال سکون نيست ، بلکه انبساط آن مسلم است .

پى بردن به اينکه جهان ما در حال انبساط است کليد اصلى را براى گنجينه معماى جهانشناسى مهيا مى کند، زيرا اگر اکنون جهان در حال انبساط باشد لازم مى آيد که زمانى در حال انقباض بسيار شديدى بوده است !.

تنها دانشمندان فوق نيستند که به اين حقيقت اعتراف کرده اند، افراد ديگرى نيز اين معنى را در نوشته هاى خود آورده اند که نقل کلمات آنها به درازا مى کشد.

جالب توجه اينکه تعبير به (انا لموسعون ) (ما گسترش دهندگانيم ) با استفاده از جمله اسميه و اسم فاعل دليل بر تداوم اين موضوع است و نشان مى دهد که اين گسترش همواره وجود داشته ، و همچنان ادامه دارد، و اين درست همان چيزى است که امروز به آن رسيده اند که تمام کرات آسمانى و کهکشانها در آغاز در مرکز واحدى جمع بوده (با وزن مخصوص فوق العاده سنگين ) سپس انفجار عظيم و بى نهايت وحشتناکى در آن رخ داده ، و به دنبال آن اجزاى جهان متلاشى شده ، و به صورت کرات درآمده ، و به سرعت در حالت عقب نشينى و توسعه است .

اما در مورد خلقت زمين و تعبير به (ماهدون ) تعبير لطيفى است که نشان مى دهد خداوند زمين را با تمام وسائل استراحت براى زندگى انسانها (ممهد) و آماده ساخته است ، زيرا (ماهد) از ماده (مهد) به معنى گاهواره و يا هر محلى است که براى استراحت آماده مى کنند، چنين محلى بايد آرام ، مطمئن ، محفوظ و گرم و نرم باشد و تمام اين شرائط در کره زمين حاصل است .

به فرمان الهى از يکسو سنگها نرم و تبديل به خاک شده ، و از سوى ديگر صلابت کوهها و پوسته سخت زمين آنرا در برابر فشار جزر و مد مقاوم ساخته ، از سوى سوم قشر هوائى که گرداگرد آنرا فرا گرفته ، هم حرارت خورشيد را در خود نگه مى دارد، و همچون لحاف بزرگى بر اين بستر گسترده افتاده ، و هم سپر نيرومندى است در برابر هجوم سنگهاى آسمانى که آنها را به محض ‍ ورود به قلمرو زمين آتش زده ، خاکستر مى کند.

و به اين ترتيب تمام شرائط آسايش از سوى خداوند براى پذيرائى از انسان که ميهمان خدا در اين کره خاکى است فراهم شده است .

قرآن و روابط انسان

در یك تقسیم، انسان در چهار محور اساسی، رابطه دارد و قرآن به همه آن‌ها توجه كرده است.

الف) رابطه انسان با خدا

بسیاری از آیات قرآن كریم مربوط به تنظیم رابطه انسان با مبدأ هستی است و سعی شده تا راه‌ها و برنامه‌های عبودیت و نزدیكی به خدا را به او نشان دهد. بیان انواع عبادات مانند نماز، روزه، حج و گشایش باب دعا از این قبیل است. بر این اساس قرآن انسان مسلمان را هدف‌مند می‌كند و از پوچی‌ و سرگردانی نجات می‌دهد. زیرا توجه وی را به آغاز جهان و انتهای آن (معاد) معطوف می‌دارد.

ب)رابطه انسان با خود

برخی از آیات قرآن انسان را دعوت به خودشناسی و عدم فراموشی از خود می‌كند⁶ و انسان را از ظلم به خویش بر حذر می‌دارد. قرآن گناهانی مثل شرك را ظلم به خود می‌داند.⁷ این دعوت به شناخت و دوری از آلودگی، زمینه را برای رشد و تعالی انسان فراهم می‌كند.

ج) رابطه انسان با طبیعت

همان‌طور كه گذشت بیش از 750 آیه قرآن مربوط به توجه به طبیعت و خداشناسی از راه جهان است. قرآن كریم انسان را به اندیشه در آسمان، زمین، موجودات زنده و حتی غذای خویش دعوت می‌كند. قرآن اشاره‌ها و مثال‌هایی از مسایل علمی می‌زند كه قرن‌ها بعد حقیقت آن‌ها ثابت می‌شود (مثل زوجیت گیاهان). كتاب خدا انسان را به بهره‌برداری معقول از طبیعت فرا می‌خواند و از او می‌خواهد كه از چیزهای پاكیزة آن بخورد.⁸

قرآن جهان طبیعت را آیات الهی معرفی می‌كند و بدین ترتیب جهان را برای انسان معنادار می‌كند (ما سمیعیم و بصیریم و هُشیم ـ از شما نامحرمان ما خامشیم).

ه) رابطه انسان با خلق

مهم‌ترین محوری كه انسان در زندگی روزمره با آن درگیر است، رابطه وی با خلق است. قرآن آیات زیادی در این مورد ارایه كرده است كه به پاره‌ای از آنها اشاره می‌كنیم:

حقوق زن و شوهر، حقوق فرزندان و والدین، حق مالكیت، حلال بودن معامله و حرام بودن ربا، ارث افراد از هم دیگر، حقوق كیفری و جزایی مانند قصاص و حدود، ولایت و اطاعت از پیامبر ـ صلی الله علیه و آله ـ و جانشینان به حق او در امور سیاسی و غیره، اخلاق فردی و اجتماعی، دعوت به قسط و عدل، دستور به جنگ و دفاع (جهاد)، امر به معروف و نهی از منكر.

تازگی و اثربخشی قرآن در همه زمان‌ها:

قرآن كتابی است كه برای یك زمان نازل نشده است و الا باگذشت زمان، همه رازهای آن كشف می‌شد و جاذبه و تازگی و اثربخشی خودش را از دست می‌داد؛ حال آنكه می‌بینیم زمینه تدبر وتفكر و كشف جدید، همیشه برای این دریای بی‌كران و مفاهیم بلند آن وجود دارد.

این نكته‌ای است كه پیامبر اكرم ـ صلی الله علیه و آله ـ و امامان معصوم ـ علیهم السّلام ـ آن را توضیح داده‌اند. پیامبر اكرم ـ صلی الله علیه و آله ـ فرموده است: «مثل قرآن، مثل خورشید و ماه است و مثل آن دو همیشه در جریان است» (پس با گذشت زمان كهنه نمی‌شود.)

امام رضا ـ علیه السّلام ـ نقل كرده‌اند كه از امام جعفرصادق ـ علیه السّلام ـ پرسیدند: چه سرّی است كه هرچه زمان بیشتری بر قرآن می‌گذرد و هرچه بیشتر تلاوت می‌شود بر طراوت و تازگیش افزوده می‌گردد؟

فرمودند: برای این كه قرآن تنها برای یك زمان و نه زمان دیگر و برای یك مردم و نه مردم دیگر، نازل نشده؛ بلكه برای همه زمان‌ها و همه مردم نازل شده است. بنابراین، خداوند متعال قرآن را طوری ساخته كه در هر زمان و با وجود همه اختلاف‌هایی كه در اندیشه‌های مردم به چشم می‌خورد، بر زمان‌ها و افكار پیشی‌گیرد و در هر عصری مفاهیم تازه‌ای از معارف بلند آن كشف شود.³

احكام اسلام در فطرت و نهاد بشر جای دارد؛ لذا ماندگار است:

قرآن كریم، احكام الهی را در نهاد بشر می‌داند و می‌فرماید: «فَأَقِمْ وَجْهَكَ لِلدِّینِ حَنِیفاً فِطْرَتَ اللَّهِ الَّتِی فَطَرَ النَّاسَ عَلَیْها»⁴ توجه خویش را به سوی دین حق‌گرایانه پایدار و استوار كن، به همان فطرتی كه خدا مردم را بر آن آفریده است»، پس طبق این آیه شریفه، احكام قرآن منطبق بر فطرت بشر بوده، همیشه باقی است.

3. احكام اسلام و قرآن بیان كننده همه خواست‌های بشر است:

قرآن كریم، در این زمینه فرموده: «نَزَّلْنا عَلَیْكَ الْكِتابَ تِبْیاناً لِكُلِّ شَیْ‏ءٍ وَ هُدی وَ رَحْمَه وَ بُشْری لِلْمُسْلِمِینَ؛⁵ و این كتاب را كه روشنگر هر چیز است و برای مسلمانان رهنمود و رحمت و بشارتگری است، بر تو نازل كردیم.»

هرچند كه قرآن كریم، كتاب تربیت و انسان‌سازی است، ولی در آن همه چیز بیان شده و در آیات مختلفش پرده از روی قسمت‌های حساسی از علوم و دانش برداشته است.

امام صادق ـ علیه السّلام ـ فرمود: «خداوند در قرآن هرچیزی را بیان كرده است؛ به خدا سوگند چیزی كه نیاز مردم بوده است كم نگذارد تا كسی نگوید: «اگر فلان مطلب درست بود در قرآن نازل می‌شد»؛ آگاه باشید همه نیازمندی‎های بشر را خدا در آن نازل كرده است.⁶

در روایت دیگری از امام صادق ـ علیه السّلام ـ نقل شده است: «در این (قرآن) اخبار شما و اخبار گذشته‌ها و اخبار آینده‌ها و اخبار آسمان و زمین است و اگر كسی علمش را می‌داند شما را به آنچه در قرآن است، خبر دهد تعجب خواهید كرد.»⁷

امام خمینی(ره) درباره جامعیت قرآن می‌فرماید: «قرآن مخزن همه علوم است.»,⁸ البته نباید این مطلب را از نظر دور داشت كه اسلام دارای دو نوع احكام و مقررات است:

1. احكام و مقررات ثابت كه بر اساس آفرینش انسان و مشخصات ویژه او استوار است مانند یك قسمت از مقرراتی كه عبودیت و خضوع انسان را نسبت به پروردگارش مجسم می‌كند و یا كلیات مقرراتی كه با اصول زندگی انسان اعم از غذا، مسكن، ازدواج و... مربوط است و با دلایل یاد شده ثابت شد كه انسان برای همیشه به اجرای آنها نیازمند است.

2. مقررات و احكامی كه جنبه موقتی یا محلی و یا جنبه دیگری داشته و قابل تغییر است و به حسب مصالح مختلف زمان‌ها و مكان‌ها اختلاف پیدا می‌كند كه به عنوان آثار «ولایت عامه» مطرح است و به نظر نبی اكرم ـ صلی الله علیه و آله ـ و جانشینان و منصوبین از طرف ایشان ـ علیهم السّلام ـ و علمای دین وابسته است.⁹

 نرمى و قابلیت انطباق با اوضاع متغیر زندگى انسان

سهولت و قابلیت انطباق قوانین قرآن با اوضاع گوناگون زندگى انسان كه رمز خلود و جاودانگى آن است ، در نتیجه امورى است كه به بعضى از آنها اشاره مى شود:

1 ـ قرآن در تشریعات خود، به حقایق و معانى توجه داشته و در این جهت به صورت و ظواهر زندگـى نـپـرداخته است و از این رو در اسلام ، وسیله اى مادى و باشكلى ظاهرى را نمى توان یافت كه جنبه تقدس داشته باشد و مسلمان وظیفه خود بداند كه آن شكل و ظاهر را حفظ كند. و همین امر موجب جلوگیرى از هر گونه تصادمى با توسعه تمدن و فرهنگ شده است .

به عنوان نمونه مواردى ذكر مى شود:

قرآن امت اسلامى را دعوت مى كند كه در برابر دشمنان خود مجهز شوند.

«وَ اَعِدُّوا لَهُمْ مَااسْتَطَعْتُمْ مِنْ قُوَّةٍ»⁶

تا آنجا كه مى توانید براى رویارویى با دشمن نیرو آماده كنید.

منظور از نیرو اعم از كسب تجربه ها و مهارتها و ادوات جنگى است چنانچه منظور از ادوات جنگى هم اعم از نیزه و شمشیر و موشك و هواپیما و انواع رادار و ... است و اگر در فقه اسلامى در كتاب سبق و رمایه دستور رسیده كه خود و فرزندانتان تا حدّ مهارت كامل فنون اسب سوارى و تیراندازى را یاد بگیرید، براى این است كه آنها جزو فنون نظامى آن عصر و بهترین وسیله تهیّه نیرو و نیرومند شدن در مقابل دشمن آن عصر بوده است . بنابراین آنچه در نظر اسلام اصالت دارد، آمادگى مسلمانان در برابر دشمن است و شمشیر و نیزه و اسب ازنظر اسلام اصالت ندارد و جزو هدفهاى اسلامى نیست .

اسلام زن را دعوت مى كند كه در بیرون از خانه پوشش و حجاب داشته باشد و این اصلى است كه مورد نظر اسلام است زیرا عفت و كرامت زن بدون این پوشش در خطر است امّا آن را به شكل خاصى مقید نكرده و به پوشیدن لباس مشخصى توصیه نكرده است بلكه هرلباسى كه هدف فوق راتامین كند كافى است .

قرآن كریم دراین زمینه مى فرماید: «یا اَیُّهَا النَّبِىُّ قُلْ لاَِزْواجِكَ وَ بَناتِكَ وَ نِساءِالْمُؤْمِنینَ یُدْنینَ عَلَیْهِنَّ مِنْ جَلابیبِهِنَّ ذلِكَ اَدْنى اَنْ یُعْرَفْنَ فَلایُؤْذَیْنَ»⁷ اى پیامبر، به همسرانت و دخترانت و به زنان مؤ منان بگو: روسریهاى خویش را به خود نزدیك سازند (برخود فروافكنند) این كار براى این كه (به عفاف و پاكدامنى ) شناخته شوند و مورد اذیت قرار نگیرند، نزدیكتر و بهتر است .

2 ـ امر دیـگـرى كه به مقررات اسلامى خاصیت انعطاف و انطباق پذیرى بخشیده ، وجود یك سرى قواعد كنترل كننده در متن مقررات اسلامى است . فقها آنها را «قواعد حاكمه » نام نهاده اند یعنى قواعدى كه بر سراسر احكام و مقررات اسلامى حكومت مى كند. به موجب این قواعد هر حكم اسلامى كه عمل به آن موجب حرج و ضررى بر مكلف (مازاد بر حرج و ضررى كه طبع حكم اقتضاى آن را دارد) مى شود، از او برداشته شده است .

قرآن كریم در این زمینه مى فرماید: «وَ ما جُعِلَ عَلَیْكُمْ فِى الدّینِ مِنْ حَرَجٍ» ⁸

و در دین كار سختى را بر شما قرار نداد. (حكمى كه عمل به آن موجب عسر و حرج است ، از شما نخواسته است )

مراعات تعادل بین جسم و روح

انسان موجودى مركب از جسم و جان یا ماده و روح است ؛ در دیدگـاه اسلام ، بُعد اصیل وجود انسان همان بعد روحى و معنوى بوده و جسم باید به عنوان ابزارى در خدمت روح و كمالات روحى انسان قرار گـیرد. اما باید همراه با رسیدن به نیازهاى اصیل و غایى ، كه همان نیازهاى روح انسان است ، نیازهاى مقدماتى و ابزارى نیز كه نیازهاى جسمانى او است مورد توجه قرار گرفته و درحدّ لزوم و به مقتضاى نیازهاى روح ، به آنهانیز رسید و نباید نیازهاى جسمانى را فداى نیازهاى روح كرد. و در پرتو رعایت هر دو جانب در قوانین اسلام ، تعادلى میان ماده و روح پـدید آمده است . احیاى ارزشهاى اخلاقى و سجایاى انسانى و پاكسازى جامعه از كارهاى زشت ، توجه قرآن را از بهزیستى جسمى و بهره گیرى از لذایذ (به استثناى كارهاى حرام كه ویرانگر بنیادهاى اخلاقى و ارزشهاى معنوى و روحى است ) بازنداشته است .

 ژرف نگرى

قوانین اسلام با ژرف نگرى خاصى وضع شده است . چیزى كه با سعادت انسان ناسازگار باشد تحریم شده و آنـچـه كه به حال او مفید و سودمند است حلال معرفى گردیده است . اسلام هرگز در تحلیل و تحریم از افكار ملّتها پیروى نكرده ، بلكه ملاك تشریع را مصالح و مفاسد واقعى انسانها قرار داده است حتّى آنجا كه مصالح و منافع كارى ، غلبه بر مفاسد آن كار داشته باشد، روا شمرده شده و آنجا كه زیانها و مفاسد چیزى بیش از منافع آن بوده ممنوع شمرده شده است . قرآن در مورد شراب و قمار مى گوید:

«فیهِما اِثْمٌ كَبیرٌ وَ مَنافِعُ لِلنّاسِ وَ اِثْمُهُما اَكْبَرُ مِنْ نَفْعِهِما» ⁵

در آنها گناه بزرگ و سودمندیهایى براى مردم است و گناه آنها بیش از سودمندى آنهاست .

سازگارى با تمدّن

در طول تاریخ زندگى بشر، تمدنهاى بزرگى در میان اقوام و ملّتهاى مختلف وجود داشته كه هر كدام داراى جنبه هاى مثبت و مناسب با كمال انسان و نیز جنبه هاى منفى و ضد بشرى بوده اند. یكى از نقاط برجسته قوانین اسلام ، سازگارى آن با جنبه هاى مثبت و سازنده چهره ها و گونه هاى مختلف تمدّن انسانى است . قوانین قرآن و تمام آنچه از پیامبر گرامى و پیشوایان راستین بعد از او به عنوان احكام الهى رسیده است ، همگى نه تنها با بعد سازنده مظاهر تمدن انسانى موافق و سازگار مى باشد و تضادى میان آن دو وجود ندارد، بلكه مروّج آن است . اسلام براى تاءیید و ترویج مظاهر تمدّن انسانى ، دعوت به علم و دانش ، خلاقیت و ابتكار و جدیّت كرده و با خرافات ، تعصّبات ، كج فهمیها، جمودها و لهو و لعبها مبارزه كرده است . به همین جهت ، وقتى اسلام به مناطقى كه داراى تمدّنهاى اصیل بودند راه یافت ، مردم نه تنها قوانین اسلام را كه منبع مهم آنها قرآن بود، با تمدّن خویش مباین ندیدند، بلكه بیشتر افراد به استقبال آن شتافتند و خود مروج آن شدند و به توسعه و گسترش تمدّن اسلامى كه شالوده آن به وسیله پیامبر(ص ) ریخته شده بود، پرداختند.

به عنوان نمونه ، شكیب ارسلان مى نویسد: «باید اعتراف كنم كه تقدّم مسلمانان منحصر به صناعت و فن نیست ، بلكه آنها در علوم عقلى و فلسفه نیز قدمى راسخ داشتند، مسلمانان كتب ارسطو، بقراط، جالینوس ، ویسقور، یدوس ، بطلمیوس و ... را به عربى ترجمه كرده اند و اسرار تازه اى از علم را گشودند و بر آنچه از دیگران گرفتند، افزودند. مورخان روایت كرده اند كه شانجه پادشاه لیون در سال 960 میلادى به منظور درمان بیمارى صعب العلاج خود به نزد پزشكان مسلمان قُرطُبه رفت و بهبودى یافت و در تمام دوران زندگى خود از احترام و نشاط و تجلیلى كه در قرطبه نسبت به خود دید، یاد مى كرد.» ³

شهید مطهرى نیز مى نویسد: ایرانیان شاهكارهاى خود را در راه خدمت به اسلام به وجود آوردند و در حقیقت این اسلام بود كه استعداد ایرانى را تحریك كرد و در او روح تازه اى دمید. ⁴

فطرى بودن

تمام دستورهاى اسلام ، متكى به مقتضیات فطرت و سرشت آدمى است . قرآن در همه قوانین خود خواسته هاى طبیعى انسان را از نظر دورنداشته و كوچكترین تضادى با سنن خلقت انسان ندارد و رمز ثبات و پایدارى قوانین اسلام و ابدیت و جاودانگى آن نیز همین است . قرآن این حقیقت را در آیه زیر بیان كرده است :

«فَاءَقِمْ وَجْهَكَ لِلدّینِ حَنیفاً فِطْرَةَ اللّهِ الَّتى فَطَرَ النّاسَ عَلَیْها لا تَبْدیلَ لِخَلْقِ اللّهِ ذلِكَ الدّینُ الْقَیِّمُ وَ لكِنَّ اءَكْثَرَ النّاسِ لایَعْلَمُونَ»¹

روى خود را متوجه آیین خالص پروردگار كن این فطرتى است كه خداوند انسانها را بر آن آفریده است . دگرگونى در آفرینش خدا نیست . این است دین و آیین محكم و استوار، ولى بیشتر مردم نمى دانند.

هر گـاه در تشریع قوانین ، سرشت تغییرناپذیر انسان كه قدر مشترك همه انسانها، در همه ادوار و در تمام شرایط است در نظر گـرفته شود، بشر باید از اصول ثابت و تغییرناپذیرى پیروى كند.

درست است كه تحولات تكنیكى ، چـهره زندگـى را دگـرگـون ساخته و آخرین وسائل مدرن آسایش را در اختیار بشر نهاده است ولى هرگـز دست تحول به ذات انسان ، و خواسته هاى درونى وى و غرایز پرتحرّك او، راه نیافته است . آنچه كه انسان كنونى مى خواهد، و به آن نیاز دارد، همان است كه انسان عصر حجر نیز آن را مى خواست . به عبارت روشنتر گـر چـه وسائل پـیشرفته زندگى و دگرگونى اوضاع و احوال ، جامعه ها را با نیازهاى جدید و تازه اى رو به رو مى سازد و براى رفع نیاز ناچار است قوانین تازه اى وضع كند، ولى انسانیت در تمام احوال و شرایط محفوظ بوده و دست تغییر به نهاد آن راه پیدا نكرده است .

از این رو، یك سلسله قوانین ثابت مورد نیاز انسان است و چون قرآن قوانین خود را بر اساس فطرت قرار داده ، ابدى است و با مقتضیات زمان منطبق است.²

 وسعت معارف قرآن:

قرآن از نظر تنوّع و وسعت معارف، دشتى پهن و گسترده دارد كه موضوعات فراوان را در خود جاى داده، و گر چه، كتاب هدایت است چنان كه در آغاز قرآن آمده: «ذلِكَ الْكِتَابُ لاَ رَیْبَ فِیهِ هُدىً لِلْمُتَّقِینَ»؛ این است كتابى كه در حقّانیت آن هیچ تردیدى نیست و مایه هدایت تقواپیشگان است (بقره (2): 2)، در قلمرو تربیت به موضوعات فراوانى پرداخته و معارف بى‏مثالى را در خداشناسى، پیامبرشناسى، عدل، امامت، انسان‏شناسى، روح، جن، ملك و ابلیس، فلكیات و زمین و مباحث علمى آن‏ها، تاریخ گذشتگان و سرنوشت آن‏ها، مباحث حكومت و سیاست، قضا و قدر، عبادات، معاملات، حدود و قضا، برزخ و قیامت، معاد و ... بیان كرده است. (راوندى، 1409: 1006) نظام ارزشى قرآن كه صدها اصل اخلاقى و نظام حقوقى مربوط به حیات فردى، اجتماعى، و اقتصادى را فرا مى‏گیرد كه هر یك نیز شامل ده‏ها باب از ابواب فقهى است، در قرآن، هر یك از آن‏ها با توجّه به تدریجى بودن نزول آن در بیست‏و سه سال، چشمگیر و بى‏مانند است.

خردمندانه بودن مطالب قرآن:

از دیگر ویژگى‏هاى قرآن كه آن را بى‏همتا و معجزه همه عصرها كرده، آن است كه اگر در همه حوزه‏ها و موضوعات مذكور، با آن تنوّع و گستره وارد شده، در هر یك خردمندانه، مطالبى را در خور مخاطب خود بیان داشته كه هیچ یك از آن‏ها مورد خرده‏گیرى اهل نظر و تحقیق واقع نشده و هر صاحب علم و تخصّصى، وقتى از منظر علم و آگاهى خود بر قرآن مى‏نگرد، آن را كامل و جدید مى‏یابد و به ستایش آن مبادرت مى‏كند؛ زیرا آن را براى خود، معلّم و هدایت‏بخش مى‏داند.

مطالب قرآن، نه تنها در چرخه زمان، كهنه نمى‏شود (مجلسى، 1403: 89/182)، بلكه هر روز نكاتى جدیدتر و ارزشمندتر از آن كشف شده است؛ زیرا قرآن مطالب، خود را بر اساس فطرت سلیم و منطبق بر اندیشه‏هاى عقلى و خردورزى بیان كرده؛ آن جا كه مى‏گوید:

فَأَقِمْ وَجْهَكَ لِلدِّینِ حَنِیفا فِطْرَتَ اللّه‏ِ الَّتِی فَطَرَ النَّاسَ عَلَیْهَا لاَ تَبْدِیلَ لِخَلْقِ اللّه‏ِ ذلِكَ الدِّینُ الْقَیِّمُ، روى خود را متوجّه آیین خالص پروردگار كن. این فطرتى است كه خداوند انسان‏ها را بر آن آفریده، دگرگونى در آفرینش خدا نیست. (روم (30): 30)

به نمونه‏هایى كوتاه از مطالب قرآن اشاره مى‏شود:

در منطق قرآن، خدا ذاتى واحد و بى‏نیاز: «قُلْ هُوَ اللّه‏ُ أَحَدٌ * اللّه‏ُ الصَّمَدُ» (توحید (112): 1 و 2)، داراى همه كمالات و پیراسته از همه نقایص: «لِلّهِ الاْءَسْماءُ الْحُسْنَى» (اعراف (7): 180) خالق هستى: «أَفِی اللّه‏ِ شَكٌّ فَاطِرِ السَّماوَاتِ وَالاْءَرْضِ» (ابراهیم (14): 10)، آرام‏بخش دل‏ها: «أَلاَ بِذِكْرِ اللّه‏ِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ» (رعد (13): 28)، مورد ستایش همه موجودات: «وَ إِن مِن شَیْءٍ إِلاَّ یُسَبِّحُ بِحَمْدِهِ»(اسراء (17): 44) و ... انسان از منظر قرآن، از خدا نشأت گرفته، به سوى او بازمى‏گردد: «إِنَّا لِلّهِ و إِنّا إِلَیهِ رَاجِعُونَ»(بقره (2): 156)، خدا نزدیك و همه‏جا محضر او است: «نَحْنُ أَقْرَبُ إِلَیْهِ مِنْ حَبْلِ الْوَرِیدِ» (ق (50): 16)، گرامى‏ترین انسان، با تقواترین است: «إِنَّ أَكْرَمَكُمْ عِندَ اللّه‏ِ أَتْقَاكُمْ.»(حجرات (49): 13) خلقت انسان و كرانه‏هاى وجود، ساحت‏هاى جهنّم و روح او، اختیار و سرنوشت او، زندگى هدفمند، شرافت و توانمندى خلافت الاهى او، از دیگر موضوعاتى است كه در قرآن بدان پرداخته شده و تفصیل هر یك را مى‏باید از تفاسیر، به ویژه تفاسیر موضوعى قرآن دریافت. (مكارم، 1375: 1)

در كنار معارف بى‏مانند و بلند قرآن، متن آن چنان ساختارى دارد كه وجوه و معانى چندگانه را مطابق پیشرفت زمانه بر مى‏تابد كه در هر روزگارى هر مفسّرى بتواند با تأمّلى جدید، نكاتى نو از آن را دریابد؛ زیرا پیامبر صلى‏الله‏علیه‏و‏آله فرموده است:

القرآن ذلول ذو وجوه فاحملوه على احسن الوجوه، قرآن رام و داراى وجوه است؛ آن را بر بهترین وجه حمل كنید (طبرسى، 1365: 1/40)؛

یعنى قرآن در برابر حاملش مطیع است؛ حاملى كه از نگاه خود، قرآن را تفسیر مى‏كند. در این خصوص، امام خمینى مى‏فرماید: این كه قرآن شریف، به فصاحت معروف، و این اعجاز بین دیگر معجزه‏ها مشهور آفاق شد، براى این بود كه در صدر اوّل، اعراب را این تخصّص بود و فقط این جهت از اعجاز را ادراك كردند (خمینى، 1372: 263) ... ، و قرآن شریف، به‏ قدرى جامع لطایف و حقایق و سرایر و دقایق توحید است كه عقول اهل معرفت در آن حیران مى‏ماند و این اعجاز بزرگ این صحیفه نورانى آسمانى است. (همان)

روشن است كه اعجاز در محتواى قرآن، براى اهل خرد و انصاف، با تدبّر در آن روشن مى‏شود؛ امّا آنان كه در عناد كفر و لجاجت به ‏سر برده‏اند و مى‏برند، همچنان در برابر عظمت قرآن، به انكار آن پرداخته و به فكر مبارزه با آن بوده‏اند و هستند. قرآن از این برخورد نادرست آن‏ها یاد مى‏كند و مى‏فرماید: وَ إِذَا تُتْلَى عَلَیْهِمْ آیَاتُنَا قَالُوا قَدْ سَمِعْنَا لَوْ نَشَاءُ لَقُلْنَا مِثْلَ هذَاإِنْ هذَا إِلاَّ أَسَاطِیرُ الاْءَوَّلِینَ، و هنگامى كه آیات ما بر آن‏ها خوانده مى‏شود، مى‏گویند: شنیدیم [چیز مهمى نیست]. ما هم اگر بخواهیم، مثل آن را مى‏گوییم و این‏ها افسانه‏هاى پیشینیان است. (انفال (8): 31)

آیه پیش‏گفته، عملكرد مشركان را باز مى‏گوید كه نه داراى سلامت فكر بودند و نه سلامت عمل؛ بلكه به دنبال بهانه‏جویى بودند و این سخن را درباره قرآن كه افسانه است، در حالى مى‏گفتند كه بارها به فكر مبارزه با آن افتادند؛ ولى در عمل ناتوان شدند. آن‏ها به خوبى دریافته بودند كه بر معارضه توانایى ندارند؛ ولى از روى تعصّب مى‏گفتند: «این آیات از نظر محتوا، مهم نیستند. ما هم مى‏توانیم به مانند آن را بیاوریم؛ ولى هیچ گاه نیاوردند

تغییر خطاب در قرآن:

از جمله ویژگى‏هاى بلاغى قرآن، تغییر خطاب یا التفات در آیات است كه كلام از حالتى به حالت دیگر، و از جهتى به جهت دیگر، تغییر مى‏یابد و جولان در سخن به‏شمار مى‏رود.

سكاكى بر آن است كه التفات در زبان عربى، فراوان و سبب نشاط سامع مى‏شود (سكاكى، بى‏تا: 95). ابن ابى الاصبع، التفات را از ویژگى‏هاى بلاغى قرآن برشمرده و به نقل از ابن‏المعتز آورده كه التفات، عبارت از انصراف متكلّم از سخن درباره غایب، به سخن درباره مخاطب یا انصراف از متكلّم به خطاب یا انصراف از خطاب به غیبت است (ابن ابى الاصبع، 1368: 144)؛ مانند التفات از خطاب به غیبت در آیه شریفه:

هُوَ الَّذِی یُسَیِّرُكُمْ فِی الْبَرِّ وَالْبَحْرِ حَتَّى إِذَا كُنتُمْ فِی الْفُلْكِ وَجَرَیْنَ بِهِم بِرِیحٍ طَیِّبَةٍ وَفَرِحُوا بِهَا. او كسى است كه شما را در خشكى و دریا سیر مى‏دهد تا این كه در كشتى قرار مى‏گیرید و بادهاى موافق، آن‏ها را حركت مى‏دهند و خوشحال مى‏شوند. (یونس (10): 22)

در این آیه، از مخاطب «یسیركم» به غایب «كنتم»، التفات شده؛ زیرا خداوند، حال مشركان را هنگامى كه دچار طوفان مى‏شوند، به صورت عبرت براى دیگران بیان مى‏كند؛ بدین سبب آنها را غایب فرض كرده و بسا فرض غایب بودن آن‏ها به‏جهت تحقیر آن‏ها است. گویى خدا نخست آن‏ها را به‏حضور مى‏پذیرد؛ ولى سپس آن‏ها را از خود دور مى‏كند. (طبرسى، 1365: 5/174)

وجوه بیانى كه به اختصار به جلوه‏هاى آن اشاره، و پرده كوتاهى از رخ آن‏ها بركشیده شد، قرآن را معجزه كرده؛ به ویژه براى بلیغان و سخنوران و هنرمندان علم بیان، و مناسب است كه در دیگر وجوه بیانى قرآن، مانند تشبیهات، استعارات، كنایات، تجنیس، طباق، استطراد، حسن تضمین، مساوات، اشاره، ارداف، تمثیل، توشیح، احتراس، مواریه، تسهیم، استخدام، مماثله، تسجیع، تهذیب، تذییل، حقیقت و مجاز، ادماج، اتّساع و ... به كتاب بدیع القرآن از ابن ابى‏الاصبع و ثلاث رسائل فى اعجاز القرآن، الرسالة الثانیة فى اعجاز القرآن از رمانى و سرالفصاحه از خفاجى و معترك الاقران از سیوطى و البرهان فى علوم القرآن از زركشى و الاعجاز البیانى از بنت شاطى، مراجعه شود.

لازم است این نكته را نیز یادآورى كنیم كه اعجاز بیانى، یكى از وجوه اعجاز قرآن است كه البتّه دریافت مستقیم آن براى هنرمندان وجوه ادبى و بیانى، ملموس‏تر است. آیت‏اللّه‏ خویى در این خصوص مى‏گوید:

حال آن كه روشن شد قرآن، معجزه الاهى در بلاغت و اسلوب آن است، بدان كه اعجاز آن منحصر به آن نیست؛ بلكه قرآن، معجزه ربانى و برهان صدق بر پیامبر صلى‏الله‏علیه‏و‏آله از جهات گوناگون است. (خویى، 1401: 45)

علاّمه طباطبایى نیز مى‏گوید: اگر اعجاز قرآن، فقط بلاغت آن باشد، با توجّه به این كه غیر عرب از آن آشنایى ندارد، تحدّى غیرعرب، بى معنا خواهد بود؛ در حالى كه دعوت به تحدّى، عام است (طباطبایى، 1393: ذیل آیه 13 هود).

به دلیل آیه «لَّئِنِ اجْتَمَعَتِ الاْءِنسُ وَالْجِنُّ عَلَى أَن یَأْتُوا بِمِثْلِ هذَا الْقُرْآنِ» (اسراء (17): 88).

در بسیاری از آیات قرآن, تصویری روشن از قیامت ترسیم شده است. برای مثال در سوره تکویر که در پایین آورده شده است. لازم به ذکر است که تصاویر زیر تماما نمادین بوده و به هیچ وجه نشاندهنده عظمت این واقعه نیستند

 سوره التكوير
به نام خداوند رحمتگر مهربان

قرآن, سوره ۳, آيات ۳۱ و ۳۲

“بگو اگر خدا را دوست داريد از من پيروى كنيد تا خدا دوستتان بدارد و گناهان شما را بر شما ببخشايد و خداوند آمرزنده مهربان است”
“بگو خدا و پيامبر [او] را اطاعت كنيد پس اگر رويگردان شدند قطعا خداوند كافران را دوست ندارد”

تصويري كه از خداوند در قرآن مجيد رسم شده است , متفاوت با تصويري است كه بعضي اديان بزرگ ديگر نمايش مي دهند. بر طبق نظر مسلمانان, رفتار خداوند مجموعه اي است از عشق و محبت به انسانهاي خوب و ابراز انزجار از انسانهاي بد. به اين موضوع حداقل در چهل آيه از آيات قرآن بر مبناي تصويري روشن از انسانهاي خوب و بد اشاره شده است. هدف اين مقاله اين است كه اين تصوير از انسانهايي كه خداوند آنها را دوست دارد برمبناي آياتي از قرآن تصوير شود.

همانطور كه در دو آيه بالا به آن اشاره شده است, قدم اول براي دريافت عشق خداوند, دنبال كردن مسيري است كه پيامبرانش به ما نشان داده اند. اين زيباترين تصويري است كه مي توان از عشق دو طرفه خالق و مخلوق ترسيم كرد. اگر خداوند را دوست داريد, قرآن شما را راهنمايي مي كند تا خود را آماده دريافت عشق خداوند بكنيد. ولي در عين حال به اين موضوع نيز اشاره شده است كه اگر از راه راستي كه پيامبران نشان داده اند پيروي نكنيد, مشمول عشق خداوند نخواهيد شد.ش

اين موضوع, احتياج به توضيحات بيشتري دارد تا منظور قرآن از راه درست و خصايل انسانهاي خوب آشكار شود. شايد بتوان گفت كه بارزترين مشخصه انسانهاي خوب كه در پنج آيه (۲:۱۹۵, ۳:۱۳۴,۳:۱۴۸, ۵:۱۳ و ۵:۹۳) از آيات قرآن به آن اشاره شده است,نيكوكاري نسبت به بقيه انسانهاست. نيكوكاري مي تواند كمك به انسانهاي فقير, حمايت از يتيمان و يا حتي احترام به پدر و مادر باشد.

هر یک از سور قرآن حاوی مطالب و موضوعات متنوعی است که به بعضی از موضوعات به ترتیب اشاره می شود:

1- محتوای سوره حمد

      این سوره به دو بخش تقسیم می شود: بخشی از حمد و ثنای خدا سخن می گوید و بخشی از نیازهای بنده.

2- محتوای سوره بقره

      بحث های پیرامون توحید و خداشناسی، معاد و زندگی پس از مرگ، اعجاز قرآن،بحثهای درباره یهود و منافقان، تاریخ پیامبران مخصوصاً حضرت ابراهیم علیه السلام و حضرت موسی علیه السلام، بحثهایی در زمینه احکام مختلف اسلامی از قبیل نماز، روزه، جهاد، حج، تغییر قبله، ازدواج و طلاق، تجارت، دَین، ربا، انفاق، قصاص، تحریم قسمتی از گوشت های حرام، قمار، شراب و بخشی از احکام وصیت.

3- محتوای سوره آل عمران

بحثهایی در زمینه ایمان و اسلام و استقامت در راه حمایت و گسترش اسلام، مبارزه منطقی با یهود و مسیحیت و مشرکان و پاره ای از تربیتی و نفی عقاید باطل.

4- محتوای سوره نساء

دعوت به ایمان و عدالت، ذکر سرگذشت پیشینیان، قانون ارث، قوانین مربوط به ازدواج، قوانین کلی برای حفظ اموال عمومی، کنترل و نگهداری و بهسازی محیط خانواده، حقوق وظایف افراد جامعه در برابر یکدیگر، معرفی دشمنان، لزوم اطاعت از رهبری، تشویق مسلمانان به مبارزه و اهمیت هجرت.

5- محتوای سوره مائده

      معرفی عقائد و معارف اسلامی، مسأله رهبری پس از پیامبر اسلام صلّی الله علیه و آله، مسأله اعتقاد به تثلیث در مسیحیت، وفای به عهد، عدالت اجتماعی، شهادت به عدل، تحریم قتل نفس با ذکر داستان فرزندان آدم علیه السلام هابیل و قابیل، معرفی غذاهای حلال و حرام و قسمتی از احکام وضو و تیمّم.

6- محتوای سوره انعام

مبارزه با شرک و بت پرستی، دعوت به اصول سه گانه ی توحید، نبوت، معاد و ذکر اعمال و کردار و بدعتهای مشرکان.

7- محتوای سوره اعراف

      ذکر مسأله مبدأ و معاد، داستان آفرینش آدم، ذکر سرگذشت اقوام نوح و لوط و شعیب (ع) و سرگذشت بنی اسرائیل و مبارزه ی حضرت موسی (ع) با فرعون.

8- محتوای سوره انفال

ذکر مسائل مالی و اقتصادی از جمله: انفال و غنائم، بیان صفات و امتیازات مؤمنان واقعی، داستان جنگ بدر، ذکر احکام جهاد، ذکر جریان شب تاریخی هجرت پیامبر صلّی الله علیه از مکه به مدینه، وضع مشرکان و خرافات آنها قبل از اسلام، بیان حکم خُمس، بیان برتری معنوی مسلمانان بر کفّار، حکم اسیران جنگی، بیان مبارزه با منافقان و راه شناخت آنان.

9- محتوای سوره توبه

قطع رابطه با مشرکان، بیان سرنوشت منافقان و نشانه های آنان، ذکر انحراف اهل کتاب از حقیقت توحید، بحث های مربوط به جهاد، ستایش مجاهدان راه خدا، اشاره به زکات، بیان پرهیز از تراکم ثروت، لزوم تحصیل علم، ذکر داستان هجرت پیامبر صلّی الله علیه و آله، بیان مسأله ماه های حرام، موضوع گرفتن جزیه از اقلیت های مذهبی.

10- محتوای سوره یونس

تکیه بر مسأله ی مبدأ و معاد، مسأله ی وحی و مقام پیامبر اسلام صلّی الله علیه و آله، بیان نشانه های عظمت خداوند، ذکر زندگی پیامبران از جمله: نوح (ع)،موسی(ع) و یونس(ع)،  بیان لجاجت و سرسختی بت پرستان در برابر حق.

11- محتوای سوره هود

ذکر سرگذشت پیامبران مخصوصاً حضرت نوح، مبارزه با شرک و بت پرستی، ذکر مسأله معاد، دستور استقامت کردن به مؤمنان، ذکر سرگذشت هود و صالح و ابراهیم و لوط و حضرت موسی (ع) و مبارزات آنان.

12-محتوای سوره یوسف

تمام آیات این سوره جز چند آیه ی آخر در مورد سرگذشت جالب و شیرین و عبرت انگیز حضرت یوسف (ع) است.

13- محتوای سوره رعد

بیان حقّانیت و عظمت قرآن، ذکر اسرار آفرینش آسمان ها و بیان معاد، اشاره به تسبیح کردن رعد، ذکر سجده آسمانیان و زمینی ها در برابر عظمت خدا، بیان مثال های زیبا برای شناخت حق و باطل، ذکر وفای به عهد و صله ی رحم و صبر و استقامت و انفاق کردن در پنهان و آشکار و بیان سرگذشت اقوام یاغی و سرکش و تهدید کفّار.

14- محتوای سوره ابراهیم

      بیان داستان قهرمان توحید حضرت ابراهیم (ع)، ذکر تاریخ انبیای گذشته مانند: حضرت نوح و موسی (ع) و قوم عاد و ثمود و بیان مسأله مبدأ و معاد.

15- محتوای سوره حجر

سفارش به مطالعه در اسرار آفرینش، بیان مسأله معاد و کیفر بدکاران، ذکر اهمیت قرآن، بیان داستان آدم و سرکشی لبلیس، اشاره به سرگذشت اقوامی چون قوم لوط و صالح و شعیب (ع).

16- محتوای سوره نحل

بیان پاره ای از نعمت های خداوند از قبیل باران و نور آفتاب، انواع گیاهان و میوه ها و مواد غذایی و حیواناتی که خدمتگزار انسان ها هستند، اشاره ی پُر معنی و کوتاه به زنبور عسل، ذکر دلایل توحید، بیان معاد و تهدید مشرکان، دستور به عدل و احسان، هجرت و جهاد و نهی از فحشاء و ظلم و ستم و پیمان شکنی، ذکر کوتاهی  از حضرت ابراهیم(ع).

17- محتوای سوره اسراء

بیان دلایل نبوت، ذکر داستان معراج پیامبر صلّی الله علیه و آله، بیان تاریخ پُر ماجرای بنی اسرائیل، ذکر مسأله وجود حساب و کتاب در زندگی این جهان، حق شناسی بخصوص در رابطه با پدر و مادر، تحریم اسراف و تبذیر کردن و همچنین بُخل و فرزندکشی (در جاهلیت)، زنا و خوردن مال یتیم، کم فروشی، تکبر، خونریزی، بیان تأثیر قرآن در درمان هرگونه بیماری اخلاقی و اجتماعی، ذکر معجزه بودن قرآن.

18- محتوای سوره کهف

ذکر داستان اصحاب کهف، ذکر داستان ملاقات حضرت موسی و خِضر(هر چند نام خِضر در این سوره نیامده) و بیان درسی عمیق و زیبا در این باره، بیان ماجرای ذُوالقرنین و یأجوج و مأجوج.

19- محتوای سوره مریم

بیان سرگذشت حضرت زکریا و حضرت مریم و عیسی (ع) و ابراهیم و فرزندش اسماعیل و ادریس و پاره ای دیگر از پیامبران بزرگ الهی، بیان مباحثی از قیامت، نفی فرزند داشتن خداوند و بیان مسأله شفاعت.

20- محتوای سوره طه

اشاره به عظمت قرآن و بیان صفات جمال و جلال خداوند، ذکر داستان حضرت موسی و گوساله پرستی بنی اسرائیل، اشاره به مسأله معاد و بیان سرگذشت آدم (ع) و حوّا در بهشت و هبوط آنان.

21- محتوای سوره انبیاء

      اشاره به فرازهایی از حالات 16 تن از پیامبران بزرگ الهی که عبارتند از: حضرت موسی، هارون، ابراهیم، لوط، اسحاق، یعقوب، نوح، داود، سلیمان، ایوب، اسماعیل، ادریس، ذوالکفل، ذَالنّون (یونس)، زکریا و یحیی. همچنین اشاره به توحید و پیروزی حق علیه باطل.

22- محتوای سوره حج

      ذکر آیاتی در مورد معاد و بیان دلایل آن، بررسی سرگذشت عبرت انگیز گذشتگان از جمله قوم نوح، عاد، ثمود، قوم ابراهیم و لوط، قوم شعیب و قوم موسی. بیان مباحثی در مورد مسأله حج و سابقه تاریخی آن از زمان حضرت ابراهیم و بیان مسأله قربانی کردن در حج و طواف...، تشویق به نماز و زکات و امر به معروف و نهی از منکر و بیتن توکل کردن به خداوند.

23- محتوای سوره مؤمنون

      بیان اوصاف مؤمنان، بیان خداشناسی همراه با آوردن نشانه های مختلفی ار نظام شگرف آفرینش انسان و حیوانات و گیاهان، بیان سرگذشت پیلمبرانی چون: نوح، هود، موسی و عیسی علیهم السلام، بحث هایی درباره معاد.

24- محتوای سوره نور

این سوره را می توان سوره پاکدامنی و عفت و مبارزه با آلودگی های جنسی دانست. چرا که قسمت عمده ی دستوراتش بر محور پاکسازی اجتماع از طرق مختلف از آلودگی های جنسی دور می زند.

25- محتوای سوره فرقان

ذکر دلایل توحید و اشاره به منطق ضعیف مشرکان، نشانه های عظمت خداوند مانند: روشنایی آفتاب، ظلمت و تاریکی شب، باد و باران، زنده شدن زمین، آفرینش آسمانها و زمین و خورشید و ماه سیر منظم آنها، بیان صفات مؤمنان راستین.

26- محتوای سوره شُعراء

بیان عظمت قرآن، فرازهایی از سرگذشت هفت پیامبر بزرگ الهی که عبارتند از : نوح، هود، صالح، لوط، شعیب و حضرت موسی (ع) و مباحثی پیرامون شعرا.

27- محتوای سوره نمل

اشاره به معاد، ذکر سرگذشت پنج پیامبر الهی، بیان داستان حضرت سلیمان و ملکه سبأ و سخن پرندگانی چون هدهد و حشراتی چون مورچه با آن حضرت.

28- محتوای سوره قصص

      ذکر تاریخچه ی بنی اسرائیل، بیان داستان قارون آن مرد ثروتمند و مستکبر که سرگذشتی چون فرعون داشت و با این تفاوت که قارون در خاک فرورفت و فرعون در آب غرق شد.

29- محتوای سوره عنکبوت

 بیان مسأله امتحان شدن انسان ها، ذکر وضعیت منافقان، ذکر گوشه هایی از مبارزات پیامبران بزرگ الهی چون: حضرت نوح، ابراهیم، لوط، شعیب و بیان مسأله توحید و ضعف و ناتوانی معبودهای ساختگی.

30- محتوای سوره روم

پیشگویی پیروزی رومیان بر ایرانیان در جنگی که در آینده درگیر می شد، بیان گوشه ای لز طرز فکر و حالات افراد بی ایمان، اشاره به مسأله مالکیت و حق ذی القربی و نکوهش ربا خواری.

31- محتوای سوره لقمان

اشاره به عظمت قرآن، ذکر قسمتی از سخنان حکمت آمیز لقمان به فرزندش، بیان دلایل توحید و اشاره کوتاهی به مسأله معاد و بیان علم غیب خداوند.

32- محتوای سوره سجده

بیان عظمت قرآن، ذکر آفرینش انسان از خاک و آب و روح الهی، ذکر معاد و انذار و بشارت، اشاره کوتاهی به تاریخ بنی اسرائیل.

33- محتوای سوره احزاب

اشاره به پاره ای از خرافات دوران جاهلیت (قبل از اسلام) مانند مسأله ظِهار (یک شیوه طلاق در جاهلیت بوده)، اشاره به جنگ احزاب، اشاره به همسران پیامبر که باید در همه امور الگو باشند، اشاره به داستان زید پسر خوانده پیامبر اسلام صلّی الله علیه و آله و ذکر مسأله حجاب.

34- محتوای سوره سبأ

بیان مسأله توحید و نبوت و معاد، ذکر نعمت های الهی،بیان سرنوشت شکر گزاران و کافران، دعوت انسان ها به تفکر و اندیشه و عمل صالح.

35- محتوای سوره فاطِر

بیان عظمت خداوند و مسأله توحید، اشاره به مسأله رهبری انبیا و مبارزه آنان با کافران، بیان اندرز و مواعظ الهی در زمینه های مختلف.

36- محتوای سوره یس

بیان رسالت پیامبر اسلام صلّی الله علیه و آله و قرآن مجید و هدف نزول آن، اشاره به رسالت بعضی از پیامبران الهی، ذکر مباحثی درباره توحید، معاد و پایان جهان و بهشت و دوزخ.

37- محتوای سوره صافّات

بحثی پیرامون گروه هایی از ملائکه، بیان عاقبت کافر، ذکر قسمتی از تاریخ انبیای بزرگ الهی  مانند: حضرت نوح، ابراهیم، اسحاق، موسی و هارون، الیاس، لوط و یونس(ع) و بیان یکی از انواع شرک که عبارت باشد از اعتقاد به خویشاوندی خداوند با جن یا فرشتگان، بیان پیروزی لشکر حق بر کفر و نفاق.

38- محتوای سوره ص

ذکر مسأله نبوت پیامبر اسلام صلّی الله علیه و آله، اشاره به گوشه هایی از تاریخ پیامبران مخصوصاً: حضرت داود، سلیمان و ایوب، بیان سرنوشت کفار، بیان آفرینش انسان و مقام والای او و سجده کردن فرشتگان برای آدم.

39- محتوای سوره زُمر

بیان توحید و معاد، بیان پاداش و عذاب در قیامت، بیان اهمیت قرآن مجید، اشاره کوتاه به سرگذشت اقوام گذشته و ذکر مسأله توبه.

40- محتوای سوره مؤمن

طرح داستان حضرت موسی (ع) و فرعون، اشاره به مأمن آل فرعون، دعوت پیامبر صلّی الله علیه و آله به صبر و شکیبایی و اشاره به قیامت و توحید.

41- محتوای سوره فصّلت

توجه دان به قرآن، اشاره به آفرینش آسمان و زمین و مراحل پیدایش کره زمین و کوهها و گیاهان و حیوانات، اشاره به سرگذشت اقوام مغرور و سرکش گذشته از جمله قوم عاد و ثمود و اشاره کوتاهی به داستان حضرت موسی (ع) .

42- محتوای سوره شوری

اشاره به وحی و ارتباط پیامبران با خداوند، بیان یک سلسله مباحث اخلاقی مانند: استقامت، توبه، عفو و گذشت، فرو نشاندن آتش خشم، دوری کردن از لجاجت و دنیاپرستی و جزع و فزع به هنگام بروز مشکلات.

43- محتوای سوره زخرف

اشاره به اهمیت قرآن و نبوت پیامبر اسلام، مبارزه با تقلید های کورکورانه، اشاره به ارزش های باطلی که حاکم بر افراد بی ایمان است، بیان اندرزهای سودمند و مؤثر.

44- محتوای سوره دُخان

بیان عظمت قرآن و اینکه در شب قدر نازل شده است، اشاره به سرگذشت حضرت موسی و قوم بنی اسرائیل در مقابل فرعون، اشاره به هدف آفرینش و بیهوده نبودن خلقت آسمان و زمین.

45- محتوای سوره جاثیه

      بیان عظمت قرآن، ذکر پاره ای از ادعاهای طبیعی مسلکان و پاسخ قاطع آنها، اشاره کوتاهی به سرنوشت بعضی اقوام گذشته چون بنی اسرائیل، دعوت به عفو و گذشت در عین قاطعیت و عدم انحراف از حق، اشاره به حوادث تکان دهنده قیامت، مخصوصاً مسئله نامه اعمال که تمامی کارهای انسان را بی کم و کاست دربرمی گیرد.

46- محتوای سوره احقاف

ذکر عظمت قرآن، اشاره به داستان قوم عاد که ساکن سرزمین احقاف بودند، اشاره به گسترش و عمومیت دعوت پیامبر اسلام تا آنجا که غیر از انسان ها طایفه جن را نیز شامل می شود.

47- محتوای سوره محمّد (ص)

بیان مسئله ایمان و کفر و مقایسه حال مؤمنان و کافران، بیان مسئله جهاد، ذکر شرح حال منافقان، بررسی سرنوشت اقوام گذشته، بیان آزمایش الهی به تناسب مسئله جنگ، ذکر مسئله انفاق که آن نیز نوعی جهاد است و نقطه مقابل آن بُخل.

48- محتوای سوره فتح

اشاره به پیروزی اسلام و تأکید بر تحقق خواب پیامبر صلّی الله علیه و آله مبنی بر وارد شدن به مکه و انجام مناسک عمره، اشاره به حوادث صلح حدیبیه و مسأله بیعت رضوان، اشاره به مقام پیامبر صلّی الله علیه و آله و هدف والای ایشان، معرفی کسانی که از شرکت در جهاد معاف هستند، اشاره به ویژگی های پیرامون پیامبر اسلام صلّی الله علیه و آله و صفات مخصوص آن ها.

49-  محتوای سوره حُجرات

بیان آداب برخورد با پیامبر بزرگ اسلام صلّی الله علیه و آله، اشاره به یک سلسله اصول اخلاق اجتماعی اسلام، بیان دستوراتی در زمینه چگونگی حل و فصل اختلافات داخلی که احیاناً در میان مسلمانان روی می دهد، اشاره به اینکه ایمان تنها به گفتار نیست.

50- محتوای سوره ق

تقریباً تمام آیات این سوره بر محور معاد دور می زند و مباحثی چون ثبت اعمال و اقوال، مرگ و انتقال از این جهان به جهان دیگر، حوادث قیامت و استدلال بر مسئله معاد را مطرح می نماید. البته در این میان به اقوام طغیانگر گذشته چون فرعون و قوم عاد و قوم لوط و قوم شعیب و تُبَّع اشاره می کند.

51- محتوای سوره ذاریات

بیان مسأله معاد، اشاره به توحید، ذکر داستان فرشتگانی که میهمان حضرت ابراهیم شدند، اشاره به داستان حضرت موسی(ع) و قوم عاد و ثمود و قوم نوح.

52- محتوای سوره طور

اشاره به نعمت ها و مواهب الهی برای مؤمنان در قیامت، اشاره به نبوت پیامبر صلّی الله علیه و آله، بیان مسئله توحید و معاد، ذکر عذاب های الهی برای کافران.

53- محتوای سوره نجم

اشاره به تماس مستقیم پیامبر صلّی الله علیه و آله با پیک وحی جبرئیل، اشاره به معراج پیامبر صلّی الله علیه و آله، بیان خرافات مشرکان در مورد بت ها، باز گذاشتن راه توبه، ذکر اقوام گذشته مانند : قوم عاد و ثمود و نوح و لوط.

54- محتوای سوره  قمر

بیان نزدیکی قیامت و موضوع شَقُّ القَمَر، اشاره به قوم سرکش نوح و مسئله طوفان، ذکر داستان قوم عاد و ثمود و مخالفتشان با حضرت صالح و مسئله ناقه (شتر)، اشاره به قوم لوط و سخنی کوتاه در مورد مؤمن آل فرعون.

55- محتوای سوره الرّحمن

اشره به نعمت های الهی، اشاره به چگونگی خلقت جن و انسان، بیان نشانه های خداوند در زمین و آسمان، ذکر نعمت های ابدی جهان آخرت و عذاب های دردناک مشرکان و کافران.

56- محتوای سوره واقعه

بیان نشانه های ظهور قیامت و گوه بندی انسان ها، ذکر مقامات مقربین و اصحاب یمین و انواع مواهب الهی برای آن ها، ذکر اصحاب شمال و مجازات های دردناک آن ها در دوزخ، بیان حالت احتضار و انتقال از این جهان.

57- محتوای سوره حدید

بیان توحید و صفات خداوند که حدود 27 صفت از صفات الهی در آن آمده است. اشاره به عظمت قرآن، ذکر انفاق در راه خدا، اشاره به عدالت اجتماعی که از اهداف مهم انبیاء است، مذمّت و نکوهش رهبانیت و انزوای اجتماعی.

58- محتوای سوره مُجادلة

اشاره به حکم ظِهار، بیان دستور هایی در آداب مجالست از جمله منع کردن از نجویٰ (در گوشی حرف زدن)، بحث در مورد منافقان و دعوت به حِزبُ الله.

59- محتوای سوره حشر

اشاره به تسبیح کردن عمومی موجودات در برابر خداوند، اشاره به ماجرای درگیری مسلمانان با یهودیان پیمان شکن مدینه و اشاره به منافقان مدینه، بیان صفات جمال و جلال خدا و اسماء حُسنیٰ.

60- محتوای سوره مُمتحنه

بیان مسئله حُب فی الله و بُغض فی الله و نهی از طرح دوستی با مشرکان، اشاره به زنان مهاجر و آزمایش و امتحان آن ها.

61- محتوای سوره صف

دعوت به هماهنگی گفتار و کردار و پرهیز از سخن گفتن بدون عمل کردن، دعوت به جهاد، اشاره به پیمان شکنی بنی اسرائیل، بشارت عیسی (ع) به آمدن پیامبر اسلام صلّی الله علیه و آله، تضمین پیروزی اسلام بر همه ادیان، اشاره به زندگی حواریّین حضرت عیسی (ع).

62- محتوای سوره جمعه

بیان توحید و هدف بعثت پیامبر اسلام صلّی الله علیه و آله، ذکر مسئله معاد، اشاره به برنامه سازنده نماز جمعه و بعضی خصوصیات این عبادت بزرگ، اشاره به تسبیح عمومی موجودات، دستور مؤکد برای انجام نماز جمعه و تعطیل کسب و کار برای شرکت در آن.

63- محتوای سوره منافقون

محور اصلی این سوره منافقان است که شامل نشانه های آنان، بر حذر داشتن مؤمنان از توطئه های آن ها می باشد و همچنین توصیه به انفاق در راه خدا و غافل نشدن از ذکر او.

64- محتوای سوره تَغابُن

بیان توحید و صفات و افعال خداوند، اشاره به اینکه روز قیامت روز مغبون شدن گروهی و برنده شدن گروه دیگر است، دستور به اطاعت از خدا و پیامبر و دعوت به انفاق کردن.

65- محتوای سوره طلاق

بیان احکام مربوط به طلاق و اشاره هایی به مبدأ و معاد و نبوت پیامبر و بشارت و انذار.

66- محتوای سوره تَحریم

اشاره به موضوع مربوط به پیامبر صلّی الله علیه و آله با بعضی از همسرانش،دستور به مراقبت در امر تعلیم و تربیت خانواده، اشاره به توبه و جهاد، اشاره به دو تن از زنان صالح یعنی حضرت مریم و همسر فرعون و دو نفر از زنان ناصالح مانند همسر نوح و همسر لوط.

67- محتوای سوره مُلک

اشاره به صفات خداوند و نظام شگفت انگیز خلقت، خصوصاً آفرینش آسمان ها و زمین ستارگان و پرندگان و آب های جاری و آفرینش گوش و چشم.

68- محتوای سوره قلم

ذکر قسمتی از صفات ویژه رسول خدا صلّی الله علیه و آله و مخصوصاً اخلاق برجسته ایشان، بیان قسمتی از صفات زشت دشمنان، بیان عظمت قرآن و اشاره به قیامت.

69- محتوای سوره  حاقّة

بیان مسئله مربوط به قیامت که سه نام از نام های قیامت یعنی «حاقّة ، قارِعَة ، واقِعَة» را در این سوره ذکر فرموده است. اشاره به سرنوشت اقوام گذشته مخصوصاً: قوم عاد، قوم ثمود و قوم فرعون، اشاره به عظمت قرآن و پیامبر صلّی الله علیه و آله.

70- محتوای سوره معارج

بیان خصوصیات قیامت، ذکر پاره ای از صفات انسان های خوب و بد، اشاره به عذاب شدن یکی از منکران پیامبر صلّی الله علیه و آله.

71- محتوای سوره نوح

این سوره سرگذشت حضرت نوح را بیان می کند.

72- محتوای سوره جن

مباحث این سوره عمدتاً درباره موجود ناپیدایی به نام جن می باشد که به ایمان آوردن آنها به پیامبر اسلام صلّی الله علیه و آله و خضوع آنها در برابر قرآن مجید و اعتقادشان به معاد و اینکه دارای گروهی مؤمن و گروهی کافر هستند اشاره شده است.

73- محتوای سوره مزَّمِّل

دعوت پیامبر به قیام شبانه برای عبادت و تلاوت قرآن، اشاره به معاد، اشاره به حضرت موسی (ع)، دعوت به نماز و زکات و انفاق در راه خدا.

74- محتوای سوره مُدَّثِّر

 دعوت پیامبر به قیام و ابلاغ آشکار پیام الهی و صبر و استقامت، تأکید بر امر قیامت از طریق سوگندهای مکرر و اشاره به ارتباط سرنوشت هر انسانی با اعمال او.

75-  محتوای سوره قیامت

مباحث این سوره بر محور قیامت و معاد دور می زند، از جمله بیان حوادث عجیب و هول انگیز که در پایان این جهان و آغاز قیامت روی می دهد و لحظات پُر اضطراب مرگ و انتقال از این جهان به جهان دیگر.

76-  محتوای سوره انسان

اشاره به آفرینش انسان، اشاره به اهمیت قرآن، بیان حاکمیت مشیّت و خواست الهی در عین مختار بودن انسان.

77-  محتوای سوره مرسلات

بیشترین مطلبی که در این سوره مطرح شده است مسائل مربوط به قیامت می باشد.

78- محتوای سوره نبأ

 طرح حادثه بزرگ قیامت در قالب سؤال، اشاره به قدرت خداوند در آسمان و زمین، اشاره به نعمت های الهی برای نیکوکاران و عذاب های دردناک برای طغیانگران و کافران.

79- محتوای سوره نازعات

این سوره بر محور مسائل مربوط به معاد دور می زند و اشاره ای هم به داستان حضرت موسی (ع) و سرنوشت فرعون می نماید و اینکه هیچکس غیر از خدا از تاریخ وقوع روز قیامت باخبر نیست.

80- محتوای سوره عبس

طرح مسئله معاد، اشاره به کسی که در برابر مرد نابینای حقیقت جو برخورد مناسبی نداشت، بیان ارزش و اهمیت قرآن.

81- محتوای سوره تکویر

بیان مسئله قیامت و دگرگونی عظیم در پایان این جهان، اشاره به عظمت قرآن.

82- محتوای سوره اِنفِطار

این سوره نیز بر محور مسائل مربوط به قیامت دور میزند و انسان را به نعمت های خداوند و فرشتگانی که مأمور ثبت اعمال انسان ها هستند توجه می دهد.

83- محتوای سوره مطفّفین

اشاره به کم فروشان و تهدید آنان، اشاره به سرنوشت بدکاران در روز قیامت و نعمت های عظیم الهی برای نیکوکاران.

84- محتوای سوره اِنشقاق

این سوره عموماً به مسأله معاد اشاره دارد و حوادث هولناک روز قیامتا را بیان می کند.

85- محتوای سوره بُرُوج

اشاره به اصحاب اُخدود، اشاره به داستان فرعون و ثمود و اقوام گردنکش و طغیانگری که نابود شدند، بیان عظمت قرآن و اهمیت آن.

86- محتوای سوره طارق

اشاره به مسأله معاد و بیان اهمیت و ارزش و عظمت قرآن مجید.

87- محتوای سوره اعلیٰ

اشاره به دستورات الهی به پیامبر در زمینه تسبیح پروردگار و ادای رسالت، اشاره به مؤمنان خاضع و کافران شقی و ذکر عوامل شقاوت و سعادت.

88- محتوای سوره غاشیة

اشاره به معاد، مسئله توحید و اشاره به آفرینش آسمان و خلقت کوه ها و زمین و اشاره به نبوّت.

89- محتوای سوره فجر

تهدید کافران به عذاب، اشاره به اقوام طغیانگری چون عاد و ثمود و فرعون، اشاره به امتحان شدن انسان و بیان مسئله معاد.

90- محتوای سوره بَلَد

اشاره به اینکه زندگی انسان در این دنیا همواره توأم با مشکلات و رنج است، ذکر پاره ای از نعمت های الهی و ناسپاسی انسان، اشاره به گروه مؤمنان و گروه کافران و سرنوشت آنها.

91- محتوای سوره شمس

اشاره به تهذیب نفس و تطهیر قلب از ناپاکیها و اشاره به اقوام طغیانگر گذشته مانند: قوم ثمود.

92- محتوای سوره لیل

این سوره مردم را به دو گروه تقسیم می کند: انفاق کنندگان با تقوا و بخیلانی که منکر پاداش الهی هستند و پایان کار گروه اول را خوشبختی و آرامش و پایان کار گروه دوم را سختی و بدبختی می شمرد.

93- محتوای سوره ضُحیٰ

این سوره به پیامبر بشارت می دهد که خداوند هرگز تو را رها نساخته است و سپس وعده عطا و یخشش فراوان به او می دهد.

94- محتوای سوره انشراح

در این سوره نیز به قسمتی از مواهب الهی به پیامبر صلّی الله علیه و آله اشاره شده است.

95- محتوای سوره تین

این سوره به آفرینش زیبای انسان مراحل تکامل و عوامل انحطاط او اشاره دارد و نیز مسأله معاد و حاکمیت خداوند را بیان می کند.

96- محتوای سوره علق

این سوره ابتدا به پیامبر دستور قرائت و تلاوت قرآن را می دهد و سپس به آفرینش انسان اشاره می کند و به انسان های ناسپاس وعده ی مجازات دردناک می دهد.

97- محتوای سوره قدر

این سوره به بیان نزول قرآن مجید در شب قدر می پردازد و سپس اهمیت شب قدر و برکات و آثار آن را متذکر می شود.

98- محتوای سوره بیّنه

این سوره به رسالت جهانی پیامبر اکرم  صلّی الله علیه و آله اشاره دارد و همچنین به موضعگیری های مختلف اهل کتاب و مشرکان در برابر اسلام اشاره می کند.

99- محتوای سوره زلزال

این سوره نشانه های وقوع قیامت را بیان می دارد.

100- محتوای سوره عادیات

این سوره به پاره ای از ضعف های نوع انسان همچون بُخل و دنیا پرستی اشاره می نماید و در نهایت مسأله قیامت را مطرح می کند.

101- محتوای سوره قارعة

این سوره به طور کلی از معاد و مقدمات آن سخن می گوید و به پاداش درستکاران و عذاب بدکاران اشاره می کند.

102- محتوای سوره تکاثُر

این سوره در ابتدا به سرزنش افرادی می پردازد که براساس مطالب موهوم بر یکدیگر تفاخر می کنند و سپس به معاد اشاره می شود.

103- محتوای سوره عصر

این سوره اشاره دارد که جز افراد با ایمان همه ی انسان ها در زیانکاری هستند.

104- محتوای سوره هُمزة

این سوره به کسانی اشاره دارد که تمام تلاش خود را متوجه جمع مال کرده و کسانی را که دستشان از آن خالی است به دیده ی حقارت می نگرند و آنها را مسخره می کنند و سپس سرنوشت دردناک این ثروت اندوزان مستکبر را بیان می نماید.

105- محتوای سوره فیل

این سوره به داستان تاریخی معروفی اشاره می کند که در سال تولد پیامبر اسلام صلّی الله علیه و آله واقع شده است و اینکه خداون خانه کعبه را از شر لشکر عظیم کفار که از سرزمین یمن سوار بر فیل آمده بودند حفظ کرد.

106- محتوای سوره قُریش

این سوره به نعمت هایی اشاره دارد که خداوند به قریش ارزانی داشته و در نهایت آنان را به سپاس گزاری و عبادت پروردگار دعوت می نماید.

107- محتوای سوره ماعون

در این سوره به صفات و اعمال منکران قیامت اشاره شده است.

108- محتوای سوره کَوثر

در این سوره خداوند به پیامبر صلّی الله علیه و آله بشارت نعمت های فراوان از جمله کوثر داده و دشمنان او را ابتر می خواند.

109- محتوای سوره کافرون

این سوره پاسخی است کوبنده به درخواست کافران که می خواستند از طریق فشار و سخت گیری، پیامبر صلّی الله علیه و آله را به سازش بکشانند ولی پیامبر دست رد بر سینه آنان زد.

110- محتوای سوره نصر

در این سوره خداوند بشارت و نوید پیروزی عظیمی را به پیامبر صلّی الله علیه و آله می دهد که به دنبال آن مردم گروه گروه به دین خدا وارد می شوند.

۱11- محتوای سوره مسد

در این سوره حمله شدیدی با ذکر نام به یکی از دشمنان اسلام و پیامبر در آن عصر و زمان یعنی ابولهب شده است و اشاره می نماید که او و همسرش هر دو اهل دوزخ هستند.

112- محتوای سوره اخلاص

این سوره چنان که از نامش پیداست از توحید پروردگار و یگانگی او سخن می گوید.

113- محتوای سوره فلق

محتوای این سوره تعلیماتی است که خداون به پیامبر صلّی الله علیه و آله خصوصاً و به مسلمانان عموماً در زمینه پناه بردن به خدا از شر همه اشرار می دهد.

114- محتوای سوره ناس

این سوره به پیامبر صلّی الله علیه و آله به عنوان پیشوا و رهبر دستور می دهد که از شر همه وسوسه گران به خدا پناه ببرد.

اهمیت قرآن :

وَنُنَزِّلُ  مِنَ القُرا^انِ ما هُوَ شِفاءً وَ رَحمَتهً لِلمُومِنینَ  «82 / اسرا »

و نازل کردیم در قرآن آنچه که شفا و رحمت است برای مومنین .

امام سجاد (ع) می فرماید : «آیات قرآن گنجینه هستند ، پس هر گاه این گنجینه را گشودی به آن درست نگاه که در آن چیست ؟ »

حضرت علی (ع) می فرماید : « قرآن دریایی است که هر چه از آب آن برود چیزی از آن نمی کاهد .»

قرآن کلام الهی است و عهد خدا با بندگانش «امام صادق (ع) »

[قرآن ] امام و رهبر است برای پیروانش . « امام علی (ع) »

هدایت ایمان آورندگان به بهشت است . « رسول اکرم (ص) »

روشنایی قلب انسان است . «امام علی (ع) »

بهار دل ها و بهترین گفتار است . «امام علی (ع) »

حفظ وجاودانگی قرآن کریم فقط از آن جهت نیست که جملات و کلمات آن در کتاب ها ثبت و نگهداری شده است و یا تلاوت می شود ، بلکه جاودانگی این کتاب مقدس به خاطر شکوه و عظمت و بزرگی است که علی رغم موانعی که دشمنان اسلام ایجاد کرده  و می کنند پرتو هدایت آن در سراسر جهان در حال گسترش است .

مسلمانان ازهمان زمان ظهور اسلام که با تابش نور قرآن درخشیدن گرفت به این کتاب وابستگی و دلبستگی یافتند و در تمام جنبه های قرآن به آن توجه نمودند .

شرایط آشنایی با قرآن :

فهم قرآن مراتبی دارد ، هر قدر مرتبه فهم بالاتر باشد تدبر بیشتر و بهتر انجام خواهد گرفت و شرایط بیشتری برای درک صحیح و همه جانبه از قرآن لازم است از جمله :

-         آشنایی به زبان عربی « 3/ زخرف » و « 44 / فصلت »

-         آشنایی با تاریخ اسلام « تاریخ 33 سال رسالت رسول اکرم (ص) که با وحی همراه بود »

-         دانستن شأن نزول آیات

-         آشنایی با سنت رسول اکرم (ص) و سیره ائمه اطهار (ع) «44 / نحل »

-         به دست آوردن روش صحیح برای آشنایی و تفسیر و تدبر در قرآن « به کمک خود قرآن و روایات »

-         آشنایی با زبان قرآن « 29 / ص»

-         تزکیه

جمع آوری قرآن :

قرآن کریم به تدریججج در طول 23 سال بر پیامبر گرامی اسلام (ص) نازل گردیده است . این آیات به وسیله نویسندگان وحی بر روی قطعات پراکنده پوست و استخوان حیولنات و ... ثبت می گشت .

در نتیجه در طول مدت نزول این قطعات از ترتیب خاصی برخوردار نبود و پس از رحلت پیامبر (ص) به دست اصحاب آن حضرت جمع آوری گردید . در این که جمع آوری آیات و سوره های قرآن به ترتیب کنونی ، آیا درزمان پیامبر (ص) و به دستور آن حضرت بوده یا نه ، بین دانشمندان و مفسرین شیعه و سنی ، اختلاف نظر وجود دارد و آنچه به صورت فشرده می توان در این جا مطرح کرد این است که :

1-    قرآنی که هم اکنون در دست مسلمانان است بدون هیچ گونه تردیدی همان کتابی است که بر پیامبر نازل شده و بطور مسلم کم و زیاد نشده و از بین نرفته است .

2-    قرآن مجید هرگز دستخوش تحریف نگشته و نخواهد گشت و بدون شک آنچه در آن است سخن خداوند جهان می باشد .

3-    ترتیب سوره های قرآنی به ترکیب کنونی با اشراف و نظارت اصحاب پیامبر گرامی (ص) صورت گرفته است .

4-    در ترکیب آیات به صورتی که الآن در قرآنها است بدون هیچ گونه شک و تردید اکثر سوره های قرآن پیش از رحلت حضرت رسول (ص) در بین مسلمانان دایر و معروف بوده است .

5-    همگام با نزول تدریجی قرآن ، مسلمانان با رغبت و علاقه شدید آیات جذاب و دلنشین آن را سریعاً فرا می گرفتند و به قرائتو تبلیغ آن می پرداختند و بعضی از مسلمانان عرب که دارای حافظه قوی بودند آیات را دقیقاً حفظ می کردند و کُتّاب وحی (نویسندگان وحی ) نیز آن را می نوشتند .

6-     قرآن یک بار به وسیله حضرت علی (ع) جمع آوری شد سپس بعد از رحلت پیامبر (ص) در زمان ابوبکر به وسیله صحابه و حافظان قرآن در یک کتاب جمع شد و این کار مدت ها به طول انجامید و بعدها در زمان عثمان به وسیله همان عده از صحابه از روی نسخه اصلی (مُصحف امام ) چند جلد نسخه برداری شد تا قرآن به صورت امروزی درآمد .

عَنْ عَلِى بْنِ أَبِى حَمْزَةَ قَالَ سَأَلَ أَبُو بَصِيرٍ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ عليه السلام وَ أَنَا حَاضِرٌ فَقَالَ لَهُ جُعِلْتُ فِدَاكَ أَقْرَأُ الْقُرْآنَ فِى لَيْلَةٍ فَقَالَ لَا فَقَالَ فِى لَيْلَتَيْنِ فَقَالَ لَا حَتَّى بَلَغَ سِتَّ لَيَالٍ فَأَشَارَ بِيَدِهِ فَقَالَ هَا ثُمَّ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ ع يَا أَبَا مُحَمَّدٍ إِنَّ مَنْ كَانَ قَبْلَكُمْ مِنْ أَصْحَابِ مُحَمَّدٍ صلي الله عليه و آله كَانَ يَقْرَأُ الْقُرْآنَ فِى شَهْرٍ وَ أَقَلَّ إِنَّ الْقُرْآنَ لَا يُقْرَأُ هَذْرَمَةً وَ لَكِنْ يُرَتَّلُ تَرْتِيلًا إِذَا مَرَرْتَ بِآيَةٍ فِيهَا ذِكْرُ النَّارِ وَقَفْتَ عِنْدَهَا وَ تَعَوَّذْتَ بِاللَّهِ مِنَ النَّارِ فَقَالَ أَبُو بَصِيرٍ أَقْرَأُ الْقُرْآنَ فِى رَمَضَانَ فِى لَيْلَةٍ فَقَالَ لَا فَقَالَ فِى لَيْلَتَيْنِ فَقَالَ لَا فَقَالَ فِى ثَلَاثٍ فَقَالَ هَا وَ أَوْمَأَ بِيَدِهِ نَعَمْ شَهْرُ رَمَضَانَ لَا يُشْبِهُهُ شَيْءٌ مِنَ الشُّهُورِ لَهُ حَقٌّ وَ حُرْمَةٌ أَكْثِرْ مِنَ الصَّلَاةِ مَا اسْتَطَعْتَ

على بن ابى حمزه گويد: ابوبصير از امام صادق عليه السلام پرسيد و من نيز در خدمتش بودم و عرضكرد: قربانت شوم ! من قرآن را در يك شب بخوانم ؟ فرمود: نه ، عرضكرد: در دو شب ؟ فرمود: نه ، تا رسيد بشش شب با دست اشاره كرده فرمود:ها (يعنى آرى بخوان ) سپس حضرت صادق عليه السلام فرمود: اى ابا محمد آنان كه پيش از شماها بودند از اصحاب محمد صلي الله عليه و آله قرآن را در يك ماه و كمتر مى خوانند، قرآن را بشتاب و سرعت نبايد خواند بلكه بايد هموار و شمرده خوانده شود، و هرگاه بآيه اى برخورد كردى كه در آن ذكر دوزخ است نزد آن بايستى و از دوزخ بخدا پناه برى ، پس ابو بصير عرضكرد: در ماه رمضان قرآن را در يك شب بخوانم ؟ فرمود: نه ، عرضكرد: در دو شب بخوانم ؟ فرمود: نه ، عرضكرد: در سه شب بخوانم ؟ فرمود: آرى بخوان و با دست خود اشاره كرد آرى ماه رمضان (ماهى ) است كه هيچكدام از ماهها بدو نمانند براى آن ماه حق و حرمتى است ، (و در آن ماه ) نماز هر چه توانى بخوان

اصول كافى جلد 4 ص/ 423 ح/ 5

نگاه به قرآن و عبادت

إِسْحَاقَ بْنِ عَمَّارٍ عَنْ أَبِى عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ قُلْتُ لَهُ جُعِلْتُ فِدَاكَ إِنِّى أَحْفَظُ الْقُرْآنَ عَلَى ظَهْرِ قَلْبِى فَأَقْرَؤُهُ عَلَى ظَهْرِ قَلْبِى أَفْضَلُ أَوْ أَنْظُرُ فِى الْمُصْحَفِ قَالَ فَقَالَ لِى بَلِ اقْرَأْهُ وَ انْظُرْ فِى الْمُصْحَفِ فَهُوَ أَفْضَلُ أَ مَا عَلِمْتَ أَنَّ النَّظَرَ فِى الْمُصْحَفِ عِبَادَةٌ

اسحاق بن عمار گويد: بحضرت صادق عليه السلام عرض كردم : قربانت گردم من قرآن را حفظ دارم آنرا از حفظ بخوانم بهتر است يا از روى قرآن ؟ فرمود: بلكه آنرا بخوان و نگاه بقرآن كن (و از روى آن بخوان ) كه بهتر است ، آيا نمي داني كه نگاه كردن در قرآن عبادت است ؟

اصول كافى جلد 4 ص/ 418 ح/ 5

عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سُلَيْمَانَ قَالَ سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ عليه السلام عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ رَتِّلِ الْقُرْآنَ تَرْتِيلًا قَالَ قَالَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ ص بَيِّنْهُ تِبْيَاناً وَ لَا تَهُذَّهُ هَذَّ الشِّعْرِ وَ لَا تَنْثُرْهُ نَثْرَ الرَّمْلِ وَ لَكِنْ أَفْزِعُوا قُلُوبَكُمُ الْقَاسِيَةَ وَ لَا يَكُنْ هَمُّ أَحَدِكُمْ آخِرَ السُّورَةِ

عبداللّه بن سليمان گويد: از حضرت صادق عليه السلام پرسيدم از گفتار خداى عزوجل (كه فرمايد:) ((و رتل القرآن ترتيلا)) فرمود: اميرالمؤ منين صلوات اللّه عليه فرموده : يعنى او را خوب بيان كن و همانند شعر آنرا به شتاب مخوان ، و مانند ريگ (هنگام خواندن ) آنرا پراكنده مساز، ولى دلهاى سخت خود را بوسيله آن به بيم و هراس افكنيد، و همت شما اين نباشد كه سوره را به آخر رسانيد؛ يعنى همت خود را در تدبر و تاءمل در آيات و بكار بستن و عمل كردن آنها قرار دهيد نه باينكه سوره را بآخر رسانيد

اصول كافى جلد 4 ص/ 418 ح/ 1