حمد؛ و نام های دیگرش: فاتحة الکتاب، سبع المثانی، سئوال، شفا، نور(1)
نخستین سوره قرآن است و دارای 7 آیه ومکی می باشد.
در کلامی از پیامبر گرامی اسلام «صلی الله علیه و آله وسلم»نقل شده است: فضیلت سوره حمد مانند فضیلت حاملان عرش است، هر کس آن را قرائت کند، ثوابی مانند ثواب حاملان عرش به او داده می شود.
ابن عباس از پیامبر اکرم «صلی الله علیه و آله وسلم» نقل کرده است که: سوره حمد دو سوم قرآن کریم است.
در روایتی از قول ایشان آمده است: اگر سوره حمد را در یک کفهٔ میزان و باقی سوره های قرآن را در کفهٔ دیگر قرار دهند، سوره «حمد» هفت برابر سنگین تر است.
امام صادق علیه السلام فرمودند: سورهٔ «حمد» سوره ای است که ابتدایش «حمد» خدا و وسطش «اخلاص» و آخرش دعا است.
در سخنی از پیامبر نور و رحمت، در فضیلت سورهٔ «حمد» آمده است: هر مسلمانی که سوره‌ ‌حمد را قرائت نماید، اجری مانند قرائت دو سوم قرآن به او عطا می شود، و نیز اجری مانند صدقه بر مردان و زنان مومن عنایت می شود.(2) 
نجاری از ابو سعید بن معلی، نقل کرده است که وی گفت:
« نماز می خواندم که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم مرا صدا زد. پاسخشان را ندادم. گفتم : ای رسول خدا! من نماز می خواندم.
پیامبر صلی الله علیه و اله و سلم فرمود: مگر خداوند نفرمود: «استجیبوا للّه و للرّسول اذا دعاکم»
سپس فرمود: آیا تو را پیش از آن که از مسجد خارج شوی، از گرانسنگ ترین سوره در قرآن، آگاه نسازم؟ پس دست مرا گرفت و چون خواستیم که از مسجد بیرون رویم، گفتم ای رسول خدا ، مگر نگفتید که مرا از گرانسنگ ترین سوره قرآن آگاه سازی؟ پیامبر فرمود: «الحمد لله رب العالمین» سورهٔ فاتحه همان سبع المثانی و قرآن عظیمی است که به من داده شده است.(3)
از سلمة بن محمد نقل است که گفت: از امام صادق علیه السلام شنیدم که فرمود: کسی که سوره حمد، او را شفا نبخشد، چیزی او را شفا نمی بخشد.(4)

دربارهٔ تشویق به شفاجویی از سوره «حمد» روایات زیادی وارد شده است که برخی از این روایات عمومی بوده و به استفاده از این سوره برای همه دردها سفارش شده و در برخی از آنها به درمان بیماری و درد خاصی ترغیب شده است.
در روایتی از امام صادق علیه السلام می خوانیم: قرائت سوره حمد موجب شفای همه بیماری ها به جز مرگ است.(5)
پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله وسلم فرمودند: سوره حمد بر هیچ دردی خوانده نشد مگر اینکه دردش آرام می گیرد(6)
امام صادق علیه السلام فرمودند: هرکس که بیماری به او برسد و هفت بار سوره حمد را بر خود بخواند، آن بیماری و درد از او برطرف می شود و اگر چنین نشد آن را هفتاد بار بخواند و من ضمانت می کنم که عافیت می یابد.(7)
برای برخی بیماری ها و دردهای خاص نیز به استفاده و شفا جویی از سوره حمد سفارش شده است.

در روایتی آمده است که: هر کس هنگام رؤیت هلال در نخستین شب ماه قمری هفت بار سوره حمد را قرائت کند از بیماری ها و درد چشم در آن ماه در امان می ماند.(8)

از پیامبر اکرم صلی الله علیه و اله وسلم نقل شده است : «سوره حمد مایه شفای مسمومیت است»
از این سوره می توان به دو گونه در این موارد استفاده کرد؛ یکی اینکه سوره حمد را بر آبی خوانده و به بیمار بنوشانند و دوم اینکه سوره حمد را نوشته و پس از شستن از آب به دست آمده به بیمار مسموم بدهند.(9)

پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله و سلم فرمودند: قرائت سوره حمد موجب جلوگیری از اثر چشم جنّ و انس می شود.

در کلامی از پیامبر اکرم صلی الله علیه و اله و سلم آمده است:
هرکس، هنگامی که وارد خانه خود می شود، سوره حمد و توحید را قرائت نماید خداوند فقر را از خانه او دور کرده و برکت زندگی او را به حدّی زیاد می کند که به همسایگا نش نیز می رسد.
از حضرت امام صادق علیه السلام روایت شده است:‌ «هرکس سوره حمد را قرائت کند، به لطف و عنایت الهی، درهای خیر دنیا و آخرت به روی او گشوده خواهد شد.»(10)

1) از امیر المؤمنین علی علیه السلام نقل شده است:
«اگر رزق و روزی و ثروت زیادی می خواهی و دوست داری از هر بنده و آزادی بی نیاز باشی و به زودی به آرزوهایت برسی و از غل و غش و حیله در امان باشی؛ پس «فاتحة الکتاب» را بخوان که اسرار عجیبی در ان نهفته است. برای رسیدن به آرزوها و حاجت هایت، این سوره را در پنج نوبت(صبح، ظهر، عصر، مغرب و عشا) 100 مرتبه تلاوت کن.
پس ٱنچه که از عزت و مقام و حرمت می خواهی، به ٱن می رسی، و ٱن عزّتی که هیچ وقت تغییر و با حادثه های زمان کاستی پیدا نمی کند و نیز توفیق و خوشحالی مداوم به تو می رسد و از همه شرها و ناراحتی ها و ضررها در امانی. هیچ وقت تو را گرسنگی و برهنگی و جدایی یار نمی رسد، و هیچ کس به تو برای امر و نهی مسلط نمی شود، و در حفظ الهی هستی و به ٱرزوهایت در زندگی می رسی.پس اگر این ختم را همیشه ادامه دادی، شخصی به عنایت الهی به سوی تو می ٱید و تو را از دیگران بی نیاز می کند.
این طور شروع می کنی:
 پس از نماز صبح 30 مرتبه سوره حمد را می خوانی؛ بعد از نماز ظهر 25 مرتبه و بعد از نماز عصر 20 مرتبه و بعد از نماز مغرب 15 مرتبه و پس از نماز عشاء 10 مرتبه حمد را می خوانی.
در قرآن کریم آیه حضرت موسی علیه السلام «و واعدنا موسی ثلاثین لیلة و اتممناها بعشر» اشاره به این معمای ختم سوره حمد دارد.
2) نماز عجیب و مشکل گشا
اگر کسی به نیت قضای حاجت دو رکعت نماز بخواند و در هر رکعت 19 مرتبه بسم الله الرحمن الرحیم بگوید و بعد از ان سوره حمد را تلاوت نماید و بعد از تمام شدن نماز 786 مرتبه آیه بسم الله الرحمن الرحیم را بگوید هر حاجتی داشته باشد برآورده خواهد شد. انشاءالله.(11)

مبارزه‏طلبى و تحدّى قرآن

همان‏طور كه در معناشناسى معجزه بیان شد، از جمله شروط و ویژگى‏هاى هر معجزه‏اى، تحدّى و هماوردطلبى با مخالفان و منكران است. قرآن نیز كه بر قلب پیامبر اسلام (ص) نازل شد، از همان آغاز، در متن آیات، خود را آیه و معجزه خوانده و مخالفان خود را از آن روزگار تا امروز به همانندآورى آن دعوت كرده است. خداوند متعالى در سوره عنكبوت مى‏فرماید: وَقَالُوا لَوْلاَ أُنزِلَ عَلَیْهِ آیَاتٌ مِن رَّبِّهِ قُلْ إِنَّمَا الآیَاتُ عِندَ اللّه‏ِ وَ إِنَّمَا أَنَا نَذِیرٌ مُّبِینٌ * أَوَلَمْ یَكْفِهِمْ أَنَّا أَنزَلْنَا عَلَیْكَ الْكِتَابَ یُتْلَى عَلَیْهِمْ، گفتند: چرا بر او، از سوى پروردگارش نشانه‏هاى [معجزه‏آسا] نازل نشده است؟ بگو آن نشانه‏ها پیش خدا است و من فقط هشداردهنده‏اى آشكارم. آیا براى ایشان بس نیست این كتاب را كه بر آنان خوانده مى‏شود، بر تو فرو فرستادیم؟ (عنكبوت (29): 50 و 51)

قرآن در گروهى از آیات، از مخالفان، بلكه همه انسان‏ها و در همه دوران‏ها مى‏خواهد كه اگر در درستى و الاهى بودن آن تردید دارند و آن را نشانه صدق و راستى پیامبر(ص) نمى‏دانند، با تمام توان، و به كمك یكدیگر، همانند آن را بیاورند كه از آن به عبارت «تحدّى» و هماوردطلبى یاد شده است. حضرت محمّد(ص) ، خود نخستین كسى بود كه بر وحى و رسالت خود ایمان داشت و هیچ‏گاه در آن تردید نكرد (طباطبایى، 1393: 10/125)، و در برابر اوضاع سخت روزگار خود و با وجود همه تردیدهاى مخالفان، آنها را به تحدّى قرآن دعوت مى‏كرد.

برخى از آیات هماوردطلبى و تحدّى، در مكّه، و برخى در مدینه نازل شده، و در برخى از آن‏ها، تحدّى به همه قرآن و در برخى به ده سوره و در برخى به یك سوره، تحدّى شده (معرفت، 1414: 4/21 ـ 25) كه به نظر، سیر تاریخى آن‏ها چنین است:

الف. أَمْ یَقُولُونَ تَقَوَّلَهُ بَل لاَّ یُؤْمِنُونَ * فَلْیَأْتُوا بِحَدِیثٍ مِثْلِهِ إِن كَانُوا صَادِقِینَ، یا مى‏گویند، آن را بر بافته. [نه] بلكه باور ندارند؛ پس اگر راست مى‏گویند، سخنى مثل آن بیاورند. (طور (52): 33 و 34)

ب. أَمْ یَقُولُونَ افْتَرَاهُ قُلْ فَأْتُوا بِعَشْرِ سُوَرٍ مِثْلِهِ مُفْتَرَیَاتٍ وَادْعُوا مَنِ اسْتَطَعْتُم مِن دُونِ اللّه‏ِ إِن كُنتُمْ صَادِقِینَ، یا مى‏گویند این [قرآن] را به دروغ ساخته است. بگو اگر راست مى‏گویید، ده سوره بر ساخته شده، مانند آن بیاورید و غیر از خدا هر كه را مى‏توانید فرا خوانید. (هود (11): 13)

ج. «وَ إِنْ كُنْتُمْ فِی رَیْبٍ مِمَّا نَزَّلْنَا عَلَى عَبْدِنَا فَأْتُوا بِسُورَةٍ مِن مِثْلِهِ وَادْعُوا شُهَدَاءَكُمْ مِنْ دُونِ اللّه‏ِ إِنْ كُنْتُمْ صَادِقِینَ فَإِنْ لَمْ تَفْعَلُوا وَ لَنْ تَفْعَلُوا فَاتَّقُوْا النَّارَ الَّتِی وَقُودُهَا النَّاسُ وَالْحِجَارَةُ أُعِدَّتْ لِلْكَافِرِینَ، و اگر در آن چه بر بنده خود نازل كردیم، شك دارید، پس اگر راست مى‏گویید، سوره‏اى مانند آن بیاورید و گواهان خود (غیر خدا) را فرا خوانید؛ پس اگر نكردید (و هرگز نمى‏توانید كرد)، از آن آتشى كه سوختش مردم و سنگ‏ها هستند، و براى كافران آماده شده، بپرهیزید.(بقره (2): 23 و 24)

عناوین 114 سوره قرآن كریم

بــــا ســــوره فــــاتحه بپــادار نــــمـاز
بعــــد از بقــره به آل عمــران پــرداز
از مــائده و تــوبه و انــعــــام و نــسـاء
ز اعراف و ز انفــال بجو حكمت و راز
بــا يــونس و هــود و يوسف و ابراهيم
رعد آمد و حجر و نحلو كهف و تحريم
طــه، شعــرا، نـمــل و نــــور و فــرقان
شد، غافــر و عنكبوت و روم و لقمان
باص و قصص و سجده و احزاب و سبا
ياسيــن و دخان و فصلـت و الرحمـن
بــا زخــرف و احقــاف و زمر و الصافات
شــوري وق و ذار يــــات و حجــــرات
بــر واقعــه و مــجادله، حشــر و حـديد
بر چجاثيه و الفتح و محمــد صـــلوات
نــجم و قــمر و مــنافقون و صف و طور
از ممتحنه به مــــرسلات آمـــــده نور
بــــا جــمعه تغابــن و طلاق آيــد و نـوح
الحــــاقه با ملك و قـلم كرده ظـــهور
انســـان و قيــامــه انفــطار و تــكــويــر
زلــزال و معــارج و نبــا گشتــه نذيــر
جــن اســت و مــزمل و مــدثر و الفــجر
القــدر و بــروج نــازعات است بشـــر
ليــل و بــلد اســت و انشــقاق و اعمي
فيل و علق است و انشـــراح و اعلي
بابيــنه و غــاشيه و الطـارق و شمــس
التين و تكاثراست و ماعـــون و ضحي
با كوثر و اخلاص و فلق حمــد و سپاس
بــر قــارعه و مطفـــفيــن دار حـواس
با عصــر و قــريش و عــاديات و هــمـزه
نصر آمد و كافرون و تبســـت و الناس

هر یک از سور قرآن حاوی مطالب و موضوعات متنوعی است که به بعضی از موضوعات به ترتیب اشاره می شود:

1- محتوای سوره حمد

      این سوره به دو بخش تقسیم می شود: بخشی از حمد و ثنای خدا سخن می گوید و بخشی از نیازهای بنده.

2- محتوای سوره بقره

      بحث های پیرامون توحید و خداشناسی، معاد و زندگی پس از مرگ، اعجاز قرآن،بحثهای درباره یهود و منافقان، تاریخ پیامبران مخصوصاً حضرت ابراهیم علیه السلام و حضرت موسی علیه السلام، بحثهایی در زمینه احکام مختلف اسلامی از قبیل نماز، روزه، جهاد، حج، تغییر قبله، ازدواج و طلاق، تجارت، دَین، ربا، انفاق، قصاص، تحریم قسمتی از گوشت های حرام، قمار، شراب و بخشی از احکام وصیت.

3- محتوای سوره آل عمران

بحثهایی در زمینه ایمان و اسلام و استقامت در راه حمایت و گسترش اسلام، مبارزه منطقی با یهود و مسیحیت و مشرکان و پاره ای از تربیتی و نفی عقاید باطل.

4- محتوای سوره نساء

دعوت به ایمان و عدالت، ذکر سرگذشت پیشینیان، قانون ارث، قوانین مربوط به ازدواج، قوانین کلی برای حفظ اموال عمومی، کنترل و نگهداری و بهسازی محیط خانواده، حقوق وظایف افراد جامعه در برابر یکدیگر، معرفی دشمنان، لزوم اطاعت از رهبری، تشویق مسلمانان به مبارزه و اهمیت هجرت.

5- محتوای سوره مائده

      معرفی عقائد و معارف اسلامی، مسأله رهبری پس از پیامبر اسلام صلّی الله علیه و آله، مسأله اعتقاد به تثلیث در مسیحیت، وفای به عهد، عدالت اجتماعی، شهادت به عدل، تحریم قتل نفس با ذکر داستان فرزندان آدم علیه السلام هابیل و قابیل، معرفی غذاهای حلال و حرام و قسمتی از احکام وضو و تیمّم.

6- محتوای سوره انعام

مبارزه با شرک و بت پرستی، دعوت به اصول سه گانه ی توحید، نبوت، معاد و ذکر اعمال و کردار و بدعتهای مشرکان.

7- محتوای سوره اعراف

      ذکر مسأله مبدأ و معاد، داستان آفرینش آدم، ذکر سرگذشت اقوام نوح و لوط و شعیب (ع) و سرگذشت بنی اسرائیل و مبارزه ی حضرت موسی (ع) با فرعون.

8- محتوای سوره انفال

ذکر مسائل مالی و اقتصادی از جمله: انفال و غنائم، بیان صفات و امتیازات مؤمنان واقعی، داستان جنگ بدر، ذکر احکام جهاد، ذکر جریان شب تاریخی هجرت پیامبر صلّی الله علیه از مکه به مدینه، وضع مشرکان و خرافات آنها قبل از اسلام، بیان حکم خُمس، بیان برتری معنوی مسلمانان بر کفّار، حکم اسیران جنگی، بیان مبارزه با منافقان و راه شناخت آنان.

9- محتوای سوره توبه

قطع رابطه با مشرکان، بیان سرنوشت منافقان و نشانه های آنان، ذکر انحراف اهل کتاب از حقیقت توحید، بحث های مربوط به جهاد، ستایش مجاهدان راه خدا، اشاره به زکات، بیان پرهیز از تراکم ثروت، لزوم تحصیل علم، ذکر داستان هجرت پیامبر صلّی الله علیه و آله، بیان مسأله ماه های حرام، موضوع گرفتن جزیه از اقلیت های مذهبی.

10- محتوای سوره یونس

تکیه بر مسأله ی مبدأ و معاد، مسأله ی وحی و مقام پیامبر اسلام صلّی الله علیه و آله، بیان نشانه های عظمت خداوند، ذکر زندگی پیامبران از جمله: نوح (ع)،موسی(ع) و یونس(ع)،  بیان لجاجت و سرسختی بت پرستان در برابر حق.

11- محتوای سوره هود

ذکر سرگذشت پیامبران مخصوصاً حضرت نوح، مبارزه با شرک و بت پرستی، ذکر مسأله معاد، دستور استقامت کردن به مؤمنان، ذکر سرگذشت هود و صالح و ابراهیم و لوط و حضرت موسی (ع) و مبارزات آنان.

12-محتوای سوره یوسف

تمام آیات این سوره جز چند آیه ی آخر در مورد سرگذشت جالب و شیرین و عبرت انگیز حضرت یوسف (ع) است.

13- محتوای سوره رعد

بیان حقّانیت و عظمت قرآن، ذکر اسرار آفرینش آسمان ها و بیان معاد، اشاره به تسبیح کردن رعد، ذکر سجده آسمانیان و زمینی ها در برابر عظمت خدا، بیان مثال های زیبا برای شناخت حق و باطل، ذکر وفای به عهد و صله ی رحم و صبر و استقامت و انفاق کردن در پنهان و آشکار و بیان سرگذشت اقوام یاغی و سرکش و تهدید کفّار.

14- محتوای سوره ابراهیم

      بیان داستان قهرمان توحید حضرت ابراهیم (ع)، ذکر تاریخ انبیای گذشته مانند: حضرت نوح و موسی (ع) و قوم عاد و ثمود و بیان مسأله مبدأ و معاد.

15- محتوای سوره حجر

سفارش به مطالعه در اسرار آفرینش، بیان مسأله معاد و کیفر بدکاران، ذکر اهمیت قرآن، بیان داستان آدم و سرکشی لبلیس، اشاره به سرگذشت اقوامی چون قوم لوط و صالح و شعیب (ع).

16- محتوای سوره نحل

بیان پاره ای از نعمت های خداوند از قبیل باران و نور آفتاب، انواع گیاهان و میوه ها و مواد غذایی و حیواناتی که خدمتگزار انسان ها هستند، اشاره ی پُر معنی و کوتاه به زنبور عسل، ذکر دلایل توحید، بیان معاد و تهدید مشرکان، دستور به عدل و احسان، هجرت و جهاد و نهی از فحشاء و ظلم و ستم و پیمان شکنی، ذکر کوتاهی  از حضرت ابراهیم(ع).

17- محتوای سوره اسراء

بیان دلایل نبوت، ذکر داستان معراج پیامبر صلّی الله علیه و آله، بیان تاریخ پُر ماجرای بنی اسرائیل، ذکر مسأله وجود حساب و کتاب در زندگی این جهان، حق شناسی بخصوص در رابطه با پدر و مادر، تحریم اسراف و تبذیر کردن و همچنین بُخل و فرزندکشی (در جاهلیت)، زنا و خوردن مال یتیم، کم فروشی، تکبر، خونریزی، بیان تأثیر قرآن در درمان هرگونه بیماری اخلاقی و اجتماعی، ذکر معجزه بودن قرآن.

18- محتوای سوره کهف

ذکر داستان اصحاب کهف، ذکر داستان ملاقات حضرت موسی و خِضر(هر چند نام خِضر در این سوره نیامده) و بیان درسی عمیق و زیبا در این باره، بیان ماجرای ذُوالقرنین و یأجوج و مأجوج.

19- محتوای سوره مریم

بیان سرگذشت حضرت زکریا و حضرت مریم و عیسی (ع) و ابراهیم و فرزندش اسماعیل و ادریس و پاره ای دیگر از پیامبران بزرگ الهی، بیان مباحثی از قیامت، نفی فرزند داشتن خداوند و بیان مسأله شفاعت.

20- محتوای سوره طه

اشاره به عظمت قرآن و بیان صفات جمال و جلال خداوند، ذکر داستان حضرت موسی و گوساله پرستی بنی اسرائیل، اشاره به مسأله معاد و بیان سرگذشت آدم (ع) و حوّا در بهشت و هبوط آنان.

21- محتوای سوره انبیاء

      اشاره به فرازهایی از حالات 16 تن از پیامبران بزرگ الهی که عبارتند از: حضرت موسی، هارون، ابراهیم، لوط، اسحاق، یعقوب، نوح، داود، سلیمان، ایوب، اسماعیل، ادریس، ذوالکفل، ذَالنّون (یونس)، زکریا و یحیی. همچنین اشاره به توحید و پیروزی حق علیه باطل.

22- محتوای سوره حج

      ذکر آیاتی در مورد معاد و بیان دلایل آن، بررسی سرگذشت عبرت انگیز گذشتگان از جمله قوم نوح، عاد، ثمود، قوم ابراهیم و لوط، قوم شعیب و قوم موسی. بیان مباحثی در مورد مسأله حج و سابقه تاریخی آن از زمان حضرت ابراهیم و بیان مسأله قربانی کردن در حج و طواف...، تشویق به نماز و زکات و امر به معروف و نهی از منکر و بیتن توکل کردن به خداوند.

23- محتوای سوره مؤمنون

      بیان اوصاف مؤمنان، بیان خداشناسی همراه با آوردن نشانه های مختلفی ار نظام شگرف آفرینش انسان و حیوانات و گیاهان، بیان سرگذشت پیلمبرانی چون: نوح، هود، موسی و عیسی علیهم السلام، بحث هایی درباره معاد.

24- محتوای سوره نور

این سوره را می توان سوره پاکدامنی و عفت و مبارزه با آلودگی های جنسی دانست. چرا که قسمت عمده ی دستوراتش بر محور پاکسازی اجتماع از طرق مختلف از آلودگی های جنسی دور می زند.

25- محتوای سوره فرقان

ذکر دلایل توحید و اشاره به منطق ضعیف مشرکان، نشانه های عظمت خداوند مانند: روشنایی آفتاب، ظلمت و تاریکی شب، باد و باران، زنده شدن زمین، آفرینش آسمانها و زمین و خورشید و ماه سیر منظم آنها، بیان صفات مؤمنان راستین.

26- محتوای سوره شُعراء

بیان عظمت قرآن، فرازهایی از سرگذشت هفت پیامبر بزرگ الهی که عبارتند از : نوح، هود، صالح، لوط، شعیب و حضرت موسی (ع) و مباحثی پیرامون شعرا.

27- محتوای سوره نمل

اشاره به معاد، ذکر سرگذشت پنج پیامبر الهی، بیان داستان حضرت سلیمان و ملکه سبأ و سخن پرندگانی چون هدهد و حشراتی چون مورچه با آن حضرت.

28- محتوای سوره قصص

      ذکر تاریخچه ی بنی اسرائیل، بیان داستان قارون آن مرد ثروتمند و مستکبر که سرگذشتی چون فرعون داشت و با این تفاوت که قارون در خاک فرورفت و فرعون در آب غرق شد.

29- محتوای سوره عنکبوت

 بیان مسأله امتحان شدن انسان ها، ذکر وضعیت منافقان، ذکر گوشه هایی از مبارزات پیامبران بزرگ الهی چون: حضرت نوح، ابراهیم، لوط، شعیب و بیان مسأله توحید و ضعف و ناتوانی معبودهای ساختگی.

30- محتوای سوره روم

پیشگویی پیروزی رومیان بر ایرانیان در جنگی که در آینده درگیر می شد، بیان گوشه ای لز طرز فکر و حالات افراد بی ایمان، اشاره به مسأله مالکیت و حق ذی القربی و نکوهش ربا خواری.

31- محتوای سوره لقمان

اشاره به عظمت قرآن، ذکر قسمتی از سخنان حکمت آمیز لقمان به فرزندش، بیان دلایل توحید و اشاره کوتاهی به مسأله معاد و بیان علم غیب خداوند.

32- محتوای سوره سجده

بیان عظمت قرآن، ذکر آفرینش انسان از خاک و آب و روح الهی، ذکر معاد و انذار و بشارت، اشاره کوتاهی به تاریخ بنی اسرائیل.

33- محتوای سوره احزاب

اشاره به پاره ای از خرافات دوران جاهلیت (قبل از اسلام) مانند مسأله ظِهار (یک شیوه طلاق در جاهلیت بوده)، اشاره به جنگ احزاب، اشاره به همسران پیامبر که باید در همه امور الگو باشند، اشاره به داستان زید پسر خوانده پیامبر اسلام صلّی الله علیه و آله و ذکر مسأله حجاب.

34- محتوای سوره سبأ

بیان مسأله توحید و نبوت و معاد، ذکر نعمت های الهی،بیان سرنوشت شکر گزاران و کافران، دعوت انسان ها به تفکر و اندیشه و عمل صالح.

35- محتوای سوره فاطِر

بیان عظمت خداوند و مسأله توحید، اشاره به مسأله رهبری انبیا و مبارزه آنان با کافران، بیان اندرز و مواعظ الهی در زمینه های مختلف.

36- محتوای سوره یس

بیان رسالت پیامبر اسلام صلّی الله علیه و آله و قرآن مجید و هدف نزول آن، اشاره به رسالت بعضی از پیامبران الهی، ذکر مباحثی درباره توحید، معاد و پایان جهان و بهشت و دوزخ.

37- محتوای سوره صافّات

بحثی پیرامون گروه هایی از ملائکه، بیان عاقبت کافر، ذکر قسمتی از تاریخ انبیای بزرگ الهی  مانند: حضرت نوح، ابراهیم، اسحاق، موسی و هارون، الیاس، لوط و یونس(ع) و بیان یکی از انواع شرک که عبارت باشد از اعتقاد به خویشاوندی خداوند با جن یا فرشتگان، بیان پیروزی لشکر حق بر کفر و نفاق.

38- محتوای سوره ص

ذکر مسأله نبوت پیامبر اسلام صلّی الله علیه و آله، اشاره به گوشه هایی از تاریخ پیامبران مخصوصاً: حضرت داود، سلیمان و ایوب، بیان سرنوشت کفار، بیان آفرینش انسان و مقام والای او و سجده کردن فرشتگان برای آدم.

39- محتوای سوره زُمر

بیان توحید و معاد، بیان پاداش و عذاب در قیامت، بیان اهمیت قرآن مجید، اشاره کوتاه به سرگذشت اقوام گذشته و ذکر مسأله توبه.

40- محتوای سوره مؤمن

طرح داستان حضرت موسی (ع) و فرعون، اشاره به مأمن آل فرعون، دعوت پیامبر صلّی الله علیه و آله به صبر و شکیبایی و اشاره به قیامت و توحید.

41- محتوای سوره فصّلت

توجه دان به قرآن، اشاره به آفرینش آسمان و زمین و مراحل پیدایش کره زمین و کوهها و گیاهان و حیوانات، اشاره به سرگذشت اقوام مغرور و سرکش گذشته از جمله قوم عاد و ثمود و اشاره کوتاهی به داستان حضرت موسی (ع) .

42- محتوای سوره شوری

اشاره به وحی و ارتباط پیامبران با خداوند، بیان یک سلسله مباحث اخلاقی مانند: استقامت، توبه، عفو و گذشت، فرو نشاندن آتش خشم، دوری کردن از لجاجت و دنیاپرستی و جزع و فزع به هنگام بروز مشکلات.

43- محتوای سوره زخرف

اشاره به اهمیت قرآن و نبوت پیامبر اسلام، مبارزه با تقلید های کورکورانه، اشاره به ارزش های باطلی که حاکم بر افراد بی ایمان است، بیان اندرزهای سودمند و مؤثر.

44- محتوای سوره دُخان

بیان عظمت قرآن و اینکه در شب قدر نازل شده است، اشاره به سرگذشت حضرت موسی و قوم بنی اسرائیل در مقابل فرعون، اشاره به هدف آفرینش و بیهوده نبودن خلقت آسمان و زمین.

45- محتوای سوره جاثیه

      بیان عظمت قرآن، ذکر پاره ای از ادعاهای طبیعی مسلکان و پاسخ قاطع آنها، اشاره کوتاهی به سرنوشت بعضی اقوام گذشته چون بنی اسرائیل، دعوت به عفو و گذشت در عین قاطعیت و عدم انحراف از حق، اشاره به حوادث تکان دهنده قیامت، مخصوصاً مسئله نامه اعمال که تمامی کارهای انسان را بی کم و کاست دربرمی گیرد.

46- محتوای سوره احقاف

ذکر عظمت قرآن، اشاره به داستان قوم عاد که ساکن سرزمین احقاف بودند، اشاره به گسترش و عمومیت دعوت پیامبر اسلام تا آنجا که غیر از انسان ها طایفه جن را نیز شامل می شود.

47- محتوای سوره محمّد (ص)

بیان مسئله ایمان و کفر و مقایسه حال مؤمنان و کافران، بیان مسئله جهاد، ذکر شرح حال منافقان، بررسی سرنوشت اقوام گذشته، بیان آزمایش الهی به تناسب مسئله جنگ، ذکر مسئله انفاق که آن نیز نوعی جهاد است و نقطه مقابل آن بُخل.

48- محتوای سوره فتح

اشاره به پیروزی اسلام و تأکید بر تحقق خواب پیامبر صلّی الله علیه و آله مبنی بر وارد شدن به مکه و انجام مناسک عمره، اشاره به حوادث صلح حدیبیه و مسأله بیعت رضوان، اشاره به مقام پیامبر صلّی الله علیه و آله و هدف والای ایشان، معرفی کسانی که از شرکت در جهاد معاف هستند، اشاره به ویژگی های پیرامون پیامبر اسلام صلّی الله علیه و آله و صفات مخصوص آن ها.

49-  محتوای سوره حُجرات

بیان آداب برخورد با پیامبر بزرگ اسلام صلّی الله علیه و آله، اشاره به یک سلسله اصول اخلاق اجتماعی اسلام، بیان دستوراتی در زمینه چگونگی حل و فصل اختلافات داخلی که احیاناً در میان مسلمانان روی می دهد، اشاره به اینکه ایمان تنها به گفتار نیست.

50- محتوای سوره ق

تقریباً تمام آیات این سوره بر محور معاد دور می زند و مباحثی چون ثبت اعمال و اقوال، مرگ و انتقال از این جهان به جهان دیگر، حوادث قیامت و استدلال بر مسئله معاد را مطرح می نماید. البته در این میان به اقوام طغیانگر گذشته چون فرعون و قوم عاد و قوم لوط و قوم شعیب و تُبَّع اشاره می کند.

51- محتوای سوره ذاریات

بیان مسأله معاد، اشاره به توحید، ذکر داستان فرشتگانی که میهمان حضرت ابراهیم شدند، اشاره به داستان حضرت موسی(ع) و قوم عاد و ثمود و قوم نوح.

52- محتوای سوره طور

اشاره به نعمت ها و مواهب الهی برای مؤمنان در قیامت، اشاره به نبوت پیامبر صلّی الله علیه و آله، بیان مسئله توحید و معاد، ذکر عذاب های الهی برای کافران.

53- محتوای سوره نجم

اشاره به تماس مستقیم پیامبر صلّی الله علیه و آله با پیک وحی جبرئیل، اشاره به معراج پیامبر صلّی الله علیه و آله، بیان خرافات مشرکان در مورد بت ها، باز گذاشتن راه توبه، ذکر اقوام گذشته مانند : قوم عاد و ثمود و نوح و لوط.

54- محتوای سوره  قمر

بیان نزدیکی قیامت و موضوع شَقُّ القَمَر، اشاره به قوم سرکش نوح و مسئله طوفان، ذکر داستان قوم عاد و ثمود و مخالفتشان با حضرت صالح و مسئله ناقه (شتر)، اشاره به قوم لوط و سخنی کوتاه در مورد مؤمن آل فرعون.

55- محتوای سوره الرّحمن

اشره به نعمت های الهی، اشاره به چگونگی خلقت جن و انسان، بیان نشانه های خداوند در زمین و آسمان، ذکر نعمت های ابدی جهان آخرت و عذاب های دردناک مشرکان و کافران.

56- محتوای سوره واقعه

بیان نشانه های ظهور قیامت و گوه بندی انسان ها، ذکر مقامات مقربین و اصحاب یمین و انواع مواهب الهی برای آن ها، ذکر اصحاب شمال و مجازات های دردناک آن ها در دوزخ، بیان حالت احتضار و انتقال از این جهان.

57- محتوای سوره حدید

بیان توحید و صفات خداوند که حدود 27 صفت از صفات الهی در آن آمده است. اشاره به عظمت قرآن، ذکر انفاق در راه خدا، اشاره به عدالت اجتماعی که از اهداف مهم انبیاء است، مذمّت و نکوهش رهبانیت و انزوای اجتماعی.

58- محتوای سوره مُجادلة

اشاره به حکم ظِهار، بیان دستور هایی در آداب مجالست از جمله منع کردن از نجویٰ (در گوشی حرف زدن)، بحث در مورد منافقان و دعوت به حِزبُ الله.

59- محتوای سوره حشر

اشاره به تسبیح کردن عمومی موجودات در برابر خداوند، اشاره به ماجرای درگیری مسلمانان با یهودیان پیمان شکن مدینه و اشاره به منافقان مدینه، بیان صفات جمال و جلال خدا و اسماء حُسنیٰ.

60- محتوای سوره مُمتحنه

بیان مسئله حُب فی الله و بُغض فی الله و نهی از طرح دوستی با مشرکان، اشاره به زنان مهاجر و آزمایش و امتحان آن ها.

61- محتوای سوره صف

دعوت به هماهنگی گفتار و کردار و پرهیز از سخن گفتن بدون عمل کردن، دعوت به جهاد، اشاره به پیمان شکنی بنی اسرائیل، بشارت عیسی (ع) به آمدن پیامبر اسلام صلّی الله علیه و آله، تضمین پیروزی اسلام بر همه ادیان، اشاره به زندگی حواریّین حضرت عیسی (ع).

62- محتوای سوره جمعه

بیان توحید و هدف بعثت پیامبر اسلام صلّی الله علیه و آله، ذکر مسئله معاد، اشاره به برنامه سازنده نماز جمعه و بعضی خصوصیات این عبادت بزرگ، اشاره به تسبیح عمومی موجودات، دستور مؤکد برای انجام نماز جمعه و تعطیل کسب و کار برای شرکت در آن.

63- محتوای سوره منافقون

محور اصلی این سوره منافقان است که شامل نشانه های آنان، بر حذر داشتن مؤمنان از توطئه های آن ها می باشد و همچنین توصیه به انفاق در راه خدا و غافل نشدن از ذکر او.

64- محتوای سوره تَغابُن

بیان توحید و صفات و افعال خداوند، اشاره به اینکه روز قیامت روز مغبون شدن گروهی و برنده شدن گروه دیگر است، دستور به اطاعت از خدا و پیامبر و دعوت به انفاق کردن.

65- محتوای سوره طلاق

بیان احکام مربوط به طلاق و اشاره هایی به مبدأ و معاد و نبوت پیامبر و بشارت و انذار.

66- محتوای سوره تَحریم

اشاره به موضوع مربوط به پیامبر صلّی الله علیه و آله با بعضی از همسرانش،دستور به مراقبت در امر تعلیم و تربیت خانواده، اشاره به توبه و جهاد، اشاره به دو تن از زنان صالح یعنی حضرت مریم و همسر فرعون و دو نفر از زنان ناصالح مانند همسر نوح و همسر لوط.

67- محتوای سوره مُلک

اشاره به صفات خداوند و نظام شگفت انگیز خلقت، خصوصاً آفرینش آسمان ها و زمین ستارگان و پرندگان و آب های جاری و آفرینش گوش و چشم.

68- محتوای سوره قلم

ذکر قسمتی از صفات ویژه رسول خدا صلّی الله علیه و آله و مخصوصاً اخلاق برجسته ایشان، بیان قسمتی از صفات زشت دشمنان، بیان عظمت قرآن و اشاره به قیامت.

69- محتوای سوره  حاقّة

بیان مسئله مربوط به قیامت که سه نام از نام های قیامت یعنی «حاقّة ، قارِعَة ، واقِعَة» را در این سوره ذکر فرموده است. اشاره به سرنوشت اقوام گذشته مخصوصاً: قوم عاد، قوم ثمود و قوم فرعون، اشاره به عظمت قرآن و پیامبر صلّی الله علیه و آله.

70- محتوای سوره معارج

بیان خصوصیات قیامت، ذکر پاره ای از صفات انسان های خوب و بد، اشاره به عذاب شدن یکی از منکران پیامبر صلّی الله علیه و آله.

71- محتوای سوره نوح

این سوره سرگذشت حضرت نوح را بیان می کند.

72- محتوای سوره جن

مباحث این سوره عمدتاً درباره موجود ناپیدایی به نام جن می باشد که به ایمان آوردن آنها به پیامبر اسلام صلّی الله علیه و آله و خضوع آنها در برابر قرآن مجید و اعتقادشان به معاد و اینکه دارای گروهی مؤمن و گروهی کافر هستند اشاره شده است.

73- محتوای سوره مزَّمِّل

دعوت پیامبر به قیام شبانه برای عبادت و تلاوت قرآن، اشاره به معاد، اشاره به حضرت موسی (ع)، دعوت به نماز و زکات و انفاق در راه خدا.

74- محتوای سوره مُدَّثِّر

 دعوت پیامبر به قیام و ابلاغ آشکار پیام الهی و صبر و استقامت، تأکید بر امر قیامت از طریق سوگندهای مکرر و اشاره به ارتباط سرنوشت هر انسانی با اعمال او.

75-  محتوای سوره قیامت

مباحث این سوره بر محور قیامت و معاد دور می زند، از جمله بیان حوادث عجیب و هول انگیز که در پایان این جهان و آغاز قیامت روی می دهد و لحظات پُر اضطراب مرگ و انتقال از این جهان به جهان دیگر.

76-  محتوای سوره انسان

اشاره به آفرینش انسان، اشاره به اهمیت قرآن، بیان حاکمیت مشیّت و خواست الهی در عین مختار بودن انسان.

77-  محتوای سوره مرسلات

بیشترین مطلبی که در این سوره مطرح شده است مسائل مربوط به قیامت می باشد.

78- محتوای سوره نبأ

 طرح حادثه بزرگ قیامت در قالب سؤال، اشاره به قدرت خداوند در آسمان و زمین، اشاره به نعمت های الهی برای نیکوکاران و عذاب های دردناک برای طغیانگران و کافران.

79- محتوای سوره نازعات

این سوره بر محور مسائل مربوط به معاد دور می زند و اشاره ای هم به داستان حضرت موسی (ع) و سرنوشت فرعون می نماید و اینکه هیچکس غیر از خدا از تاریخ وقوع روز قیامت باخبر نیست.

80- محتوای سوره عبس

طرح مسئله معاد، اشاره به کسی که در برابر مرد نابینای حقیقت جو برخورد مناسبی نداشت، بیان ارزش و اهمیت قرآن.

81- محتوای سوره تکویر

بیان مسئله قیامت و دگرگونی عظیم در پایان این جهان، اشاره به عظمت قرآن.

82- محتوای سوره اِنفِطار

این سوره نیز بر محور مسائل مربوط به قیامت دور میزند و انسان را به نعمت های خداوند و فرشتگانی که مأمور ثبت اعمال انسان ها هستند توجه می دهد.

83- محتوای سوره مطفّفین

اشاره به کم فروشان و تهدید آنان، اشاره به سرنوشت بدکاران در روز قیامت و نعمت های عظیم الهی برای نیکوکاران.

84- محتوای سوره اِنشقاق

این سوره عموماً به مسأله معاد اشاره دارد و حوادث هولناک روز قیامتا را بیان می کند.

85- محتوای سوره بُرُوج

اشاره به اصحاب اُخدود، اشاره به داستان فرعون و ثمود و اقوام گردنکش و طغیانگری که نابود شدند، بیان عظمت قرآن و اهمیت آن.

86- محتوای سوره طارق

اشاره به مسأله معاد و بیان اهمیت و ارزش و عظمت قرآن مجید.

87- محتوای سوره اعلیٰ

اشاره به دستورات الهی به پیامبر در زمینه تسبیح پروردگار و ادای رسالت، اشاره به مؤمنان خاضع و کافران شقی و ذکر عوامل شقاوت و سعادت.

88- محتوای سوره غاشیة

اشاره به معاد، مسئله توحید و اشاره به آفرینش آسمان و خلقت کوه ها و زمین و اشاره به نبوّت.

89- محتوای سوره فجر

تهدید کافران به عذاب، اشاره به اقوام طغیانگری چون عاد و ثمود و فرعون، اشاره به امتحان شدن انسان و بیان مسئله معاد.

90- محتوای سوره بَلَد

اشاره به اینکه زندگی انسان در این دنیا همواره توأم با مشکلات و رنج است، ذکر پاره ای از نعمت های الهی و ناسپاسی انسان، اشاره به گروه مؤمنان و گروه کافران و سرنوشت آنها.

91- محتوای سوره شمس

اشاره به تهذیب نفس و تطهیر قلب از ناپاکیها و اشاره به اقوام طغیانگر گذشته مانند: قوم ثمود.

92- محتوای سوره لیل

این سوره مردم را به دو گروه تقسیم می کند: انفاق کنندگان با تقوا و بخیلانی که منکر پاداش الهی هستند و پایان کار گروه اول را خوشبختی و آرامش و پایان کار گروه دوم را سختی و بدبختی می شمرد.

93- محتوای سوره ضُحیٰ

این سوره به پیامبر بشارت می دهد که خداوند هرگز تو را رها نساخته است و سپس وعده عطا و یخشش فراوان به او می دهد.

94- محتوای سوره انشراح

در این سوره نیز به قسمتی از مواهب الهی به پیامبر صلّی الله علیه و آله اشاره شده است.

95- محتوای سوره تین

این سوره به آفرینش زیبای انسان مراحل تکامل و عوامل انحطاط او اشاره دارد و نیز مسأله معاد و حاکمیت خداوند را بیان می کند.

96- محتوای سوره علق

این سوره ابتدا به پیامبر دستور قرائت و تلاوت قرآن را می دهد و سپس به آفرینش انسان اشاره می کند و به انسان های ناسپاس وعده ی مجازات دردناک می دهد.

97- محتوای سوره قدر

این سوره به بیان نزول قرآن مجید در شب قدر می پردازد و سپس اهمیت شب قدر و برکات و آثار آن را متذکر می شود.

98- محتوای سوره بیّنه

این سوره به رسالت جهانی پیامبر اکرم  صلّی الله علیه و آله اشاره دارد و همچنین به موضعگیری های مختلف اهل کتاب و مشرکان در برابر اسلام اشاره می کند.

99- محتوای سوره زلزال

این سوره نشانه های وقوع قیامت را بیان می دارد.

100- محتوای سوره عادیات

این سوره به پاره ای از ضعف های نوع انسان همچون بُخل و دنیا پرستی اشاره می نماید و در نهایت مسأله قیامت را مطرح می کند.

101- محتوای سوره قارعة

این سوره به طور کلی از معاد و مقدمات آن سخن می گوید و به پاداش درستکاران و عذاب بدکاران اشاره می کند.

102- محتوای سوره تکاثُر

این سوره در ابتدا به سرزنش افرادی می پردازد که براساس مطالب موهوم بر یکدیگر تفاخر می کنند و سپس به معاد اشاره می شود.

103- محتوای سوره عصر

این سوره اشاره دارد که جز افراد با ایمان همه ی انسان ها در زیانکاری هستند.

104- محتوای سوره هُمزة

این سوره به کسانی اشاره دارد که تمام تلاش خود را متوجه جمع مال کرده و کسانی را که دستشان از آن خالی است به دیده ی حقارت می نگرند و آنها را مسخره می کنند و سپس سرنوشت دردناک این ثروت اندوزان مستکبر را بیان می نماید.

105- محتوای سوره فیل

این سوره به داستان تاریخی معروفی اشاره می کند که در سال تولد پیامبر اسلام صلّی الله علیه و آله واقع شده است و اینکه خداون خانه کعبه را از شر لشکر عظیم کفار که از سرزمین یمن سوار بر فیل آمده بودند حفظ کرد.

106- محتوای سوره قُریش

این سوره به نعمت هایی اشاره دارد که خداوند به قریش ارزانی داشته و در نهایت آنان را به سپاس گزاری و عبادت پروردگار دعوت می نماید.

107- محتوای سوره ماعون

در این سوره به صفات و اعمال منکران قیامت اشاره شده است.

108- محتوای سوره کَوثر

در این سوره خداوند به پیامبر صلّی الله علیه و آله بشارت نعمت های فراوان از جمله کوثر داده و دشمنان او را ابتر می خواند.

109- محتوای سوره کافرون

این سوره پاسخی است کوبنده به درخواست کافران که می خواستند از طریق فشار و سخت گیری، پیامبر صلّی الله علیه و آله را به سازش بکشانند ولی پیامبر دست رد بر سینه آنان زد.

110- محتوای سوره نصر

در این سوره خداوند بشارت و نوید پیروزی عظیمی را به پیامبر صلّی الله علیه و آله می دهد که به دنبال آن مردم گروه گروه به دین خدا وارد می شوند.

۱11- محتوای سوره مسد

در این سوره حمله شدیدی با ذکر نام به یکی از دشمنان اسلام و پیامبر در آن عصر و زمان یعنی ابولهب شده است و اشاره می نماید که او و همسرش هر دو اهل دوزخ هستند.

112- محتوای سوره اخلاص

این سوره چنان که از نامش پیداست از توحید پروردگار و یگانگی او سخن می گوید.

113- محتوای سوره فلق

محتوای این سوره تعلیماتی است که خداون به پیامبر صلّی الله علیه و آله خصوصاً و به مسلمانان عموماً در زمینه پناه بردن به خدا از شر همه اشرار می دهد.

114- محتوای سوره ناس

این سوره به پیامبر صلّی الله علیه و آله به عنوان پیشوا و رهبر دستور می دهد که از شر همه وسوسه گران به خدا پناه ببرد.

معنای سوره :

کلمه سوره از «سور» گرفته شده و به معنی رفعت و منزلت است .

حصار و دیواره شهر را نیز «سور» می گویند .

«  سوره بخشی از قرآن است و مانند شهری است که حصار و دیواره آن را از قسمت های دیگر جدا می کنند . »

وقتی آیات قرآن تدریجاً بر رسول خدا (ص) نازل می شد ، دستور می دادند درجاهای مخصوص خود و در ضمن سوره ها قرار داده شوند و این دستور طبق وحی دریافتی بود .

علت و مأخذ نامگذاری سوره های قرآن :

تمام سوره های قرآن همزمان با حیات رسول خدا (ص) دارای نام و عنوان بوده اند که از طریق وحی مشخص می گردید .

نامگذاری همه سوره ها به دستور رسول خدا (ص) انجام می گرفت در عین حال نام هر سوره با متن آن مناسبت و بستگی دارد . هر سوره ای نامی دارد و بسیاری از سوره ها هر کدام چند نام دارند که به صورت کامل الفبایی در صفحه 14 کتاب نوشته شده است .

در علّت نامگذاری :

گاهی برای نامگذاری سوره های قرآن از مراحل گوناگون مادّه و انرژی استفاده شده مانند : نور ، دخان ، رعد ، حدید و ...

گاهی به مساکن کوچک و بزرگ از یک اتاق تا کشوری بزرگ مثل : حُجرات ، طور ، بلد ، سبأ ، روم .

گاهی به نام حیوانات مانند : بقره ، نمل ، عنکبوت ، فیل ، عادیات .

موجودات بالاتر از جن و انس و گاه بالاتر و مهمتر ، سوره به نام برگزیده زنان جهان : حضرت مریم و سوره دیگر به نام پدرسیده زنان عالم : حضرت محمد (ص) که معرف بهترین پیامبران و رحمه للعالمین است .

نکته ای که در برگزیدگی و بزرگواری قرآن چشمگیر است این که همیشهه نوع اصلی برای نامگذاری انتخاب شده : « نمل » مورچه ای که با نبی الله حضرت سلیمان (ع) هم سخن می شود و «نحل » که از « کل الثّمرات» فرآورده ای به نام عسل شفابخش و دارای عناصر مفید در اختیار بشریت می گذارد و به همین منوال چون به سوره ه ای می رسد «انسان » نام ، نمونه اعلای انسانیت را برگزیده که چون به افطار نشست و ازسائلی و شب بعد از یتیمی و شب آخر از اسیری فریاد گرسنگی شنید با انکه اطعام کننده از آنها گرسنه تر بود غذایش را به آنها داد . و آن انسان که « لوجه الله » اطعام کرد به اتفاق شیعه و سنی کسی جز علی (ع)  نبود .

فضیلت سوره ها :

در این جا لازم است بدانیم که ثواب ها و فضایل و پاداش های مهمی که برای قرآن یا سوره ها و آیات خاصی نقل شده هرگز مفهومش این نیست که انسان آنها را بخواند و تنها به گردش زبان قناعت کند بلکه خواندن قرآن برای فهمیدن و فهمیدن برای اندیشیدن و اندیشیدن برای عمل است .اتفاقاً هر فضیلتی درباره ی سوره ای یا آیه ای ذکر شده تناسب بسیار زیادی با محتوای آن سوره یا آیه دارد .

مثلاً در فضیلت سوره « نور» می خوانیم که هر کس بر آن مداومت کند خداوند او و فرزندانش را از آلودگی به انحرافات اخلاقی حفظ می کند این به خاطر آن است که محتوای سوره نور دستورهای مهمی در زمینه مبارزه با انحرافات دارد و بدیهی است اگر محتوای این سوره در جامعه یا خانواده ای پیاده شود آلودگی و انحراف نخواهد بود .  درست است که خواندن قرآن به هرحال ثواب دارد ، ولی ثواب اصلی و آثار سازنده هنگامی خواهد بود که مقدمه ای برای اندیشه و عمل وجود داشته باشد .

متخصصان فن ، سوره های قرآن را به چهار قسمت تقسیم کرده اند ، اما سوره « فاتحه الکتاب » که در حقیقت عصاره و خلاصه قرآن و به منزله فهرست آن است ، خارج از این تقسیم به حال خود باقی مانده است :

1-    « اَلسَّبغُ الطّول » یا هفت سوره بلند که عبارتند از :

بقره ، آل عمران ، نساء ، مائده ، انعام ، اعراف ، « انفال و برائتت » با هم ، که در میان آن دو « بسم الله » وجود ندارد . پس با این احتساب تا این جا نه سوره از قرآن حساب شده است ( با در نظر گرفتن « فاتحه الکتاب» )

2-    سوره های « مئین » یا یکصد آیه ای ، که تقریباً همه آنها در حدود یکصد آیه با مقداری کم و زیاد دارند . از سوره دهم تا بیست و سوم را می توان جزء این سوره ها دانست .

3-    سوره های « مثانی» یا سوره هایی که در زبان مردم بسیارتکرار می شوند . زیرا که نه بسیار بلند و نه بسیار کوتاه اند و خواندن آنها در نماز برای اکثریت مسلمانان عربی زبان (مخصوصاً در صدر اسلام) میّسر بوده است . این سورهها بعد از « مئین» شروع می شوند و به سوره چهل و نهم « حُجُرات» خاتمه می یابند .

4-    سوره های « مفصّلات» یا کوتاه ، که فصل فصل و جدا جدا هستند و در بین آنها « بسم الله » زیاد دیده می شود . بنابراین توضیح ، منظور از کلمه مفصّل جدا جدا می باشد که به معنی لغوی آنست ، نه به این معنا که مانند کتابی فصل های مختلف داشته باشد .

سوره های « مفصل» یا کوتاه را نیز به نوبه خود به سه قسمت نسبتاً کوچک تر تقسیم کرده اند :

اول : « طِوال » یا سوره های نسبتاً بلندتر که از سوره (ق) سوره پنجاهم تا سوره (بروج) هشتاد و پنجم ادامه دارد .

دوم : « اَوساط» یا سوره های متوسط ( از نظر بلندی و کوتاهی نسبی ) که از سوره (طارق) هشتاد و ششم تا سوره (بیّنه ) نود و هشتمم ادامه دارند .

سوم : « قِصار» : یا سوره های بسیار کوتاه که از سوره (زلزال) نود و نهم شروع و به سوره (ناس) یک صد و چهاردهم یعنی آخرین سوره قرآن خاتمه می یابد .

سوره های اَقسام (سوگندها ) :

در 23 سوره و 83 آیه قرآن سوگند آمده است که خداوند به علل و مصالح مختلفی در آن سوره ها به ذات اقدس خود و یا کتاب آسمانی و یا یکی از موضوعات مادی و یا معنوی جهان آفرینش سوگند یاد کرده است . در 23 سوره از 114 سوره قرآن کریم با سوگند آغاز می شود که آنها را « سوره های اقسام » می نامند . بعضی از آنها مستقیماً با قسم آغاز می شوند و بعضی دیگر ، جمله سوگند به همراه حروف مقطعه سرآغاز سوره ها شروع می شوند . این سوره ها عبارتند از :

یس ، صافات ، ص ، زخرف ، دخان ، ق ، ذاریات ، طور ، نجم ، قلم ، قیامت ، مرسلات ، نازعات ، بروج ، طارق ، فجر ، بلد ، شمس ، لیل ، ضُحی ، تین ، عادیات ، عصر .

سوره های مخاطبات (نداها)

 «مخاطبات » جمع مخاطب است که از « خطاب »ریشه گرفته و به معنای ندا کردن و صدا کردن کسی و یا چیزی است . بعضی از سوره های قرآن با کلمه « یا »و « اَیّها » که حرف ندا و خطاب است آغاز می شوند و این گونه سوره ها را « مخاطبات» و یا « خطابات  »می نامند . این گونه سوره های قرآن ده سوره را در بر می گیرند که پنج مورد خطاب به رسول اکرم (ص) است :

احزاب ، طلاق ، تحریم ، مزّمّل و مدّثر . و پنج مورد نیز خطاب به اُمّتها و انسان ها است : نساء ، مائده ، حج ، حُجرات و ممتحنه .

سوره های مقولات (قل) = با جمله امری :

« قُل» فعل امر از ریشه « قول» است به معنای بگو . قرآن به رسول خدا (ص) نازل شده است که محتوا و الفاظ آن را عیناً به مردم ابلاغ کند و بگوید و این امر کلیه سوره ها و آیات قرآن را شامل می شود لکن درپنج سوره خداوند در آغاز سوره تأکید بر « قُل » بگو و ابلاغ کن نموده است . این فرمان مجدّد حاکی از عظمت آنها و اهمّیت و ضرورت محتوا و پیام آنها است .

این سوره ها عبارتند از : جنّ ، کافرون ، توحید ، فلق ، ناس .

سوره های زمانیّه (شرطیّه ) :

در آغاز بعضی بعضی از سوره های قرآن قید زمان و یا شرط زمان آمده است این سوره ها را سوره های « زمانیّه» و یا « شرطیّه» می گویند و تعداد آنها هفت سوره است و به استثنای سوره « منافقون » و سوره « نصر» در پنج سوره دیگر احوالات قیامت و آثار و نشانه های وقوع آن شرح داده شده است . این سوره ها عبارتند از : واقعه ، منافقون ، تکویر ، انفطار ، انشقاق ، زلرزال ، نصر .

سوره هایی با جملات دعایی و خبری و استفهامی :

سوره هایی که با جملات دعایی (نفرین )افتتاح شده اند عبارتند از : مطفّفین ، هُمَزه ، لهب .

سوره هایی که با جملات خبری شده اند عبارتند از : انفال ، توبه ، نحل ، قمر ، انبیاء ، مومنون ، نور ، زمر ، محمد (ص) ، فتح ، رحمن ، مجادله ، حاقّه ، معارج ، نوح ، قیامت ، بلد ، عبس ، قدر ، بیّنه ، قارعه ، تکویر ، کوثر .

سوره هایی که با جملات استفهامی آغاز می شوند عبارتند از : انسان ، ماعون ، نبأ ، غاشیه ، انشراح ، فیل . (آغازسوره قریش نیز « تعطیل » است )

سوره های مقطّات :

29 سوره از سوره های قرآن با حروف به ظاهر ساده تهجّی شروع و هر کدام با نام معروف تهجّی خود نیز خوانده می شود و در معنا ، هر کدام از آنها به طور رمز به یک و یا چند معنای مهم اشاره دارند . بدین جهت آنها را « حروف رمزی» می گویند و چون این حروف قطع قطع و جدا از هم خوانده می شوند آنها را « حروف مقطّه » می نامند .

این سوره ها عبارتند از : بقره ، آل عمران ، اعراف ، یونس ، هود ، رعد ، ابراهیم ، حجر ، مریم ، طه ، شعراء ، نمل ، قصص ، عنکبوت ، روم ، لقمان ، سجده ، یاسین (یس) ، صاد (ص) ، مومن (غافر) ، فصّلت ، شوری ، زخرف ، دخان ، جاثیه ، احقاف ، قاف (ق) ، قلم .

طبقه بندی مفاهیم کلی در آغاز و پایان سوره ها :

1-    توحید : شامل صفات خدا ، نصرت خدا ، حمد و تسبیح خدا ، خالق بودن خدا ، بحث های استدلالی توحیدی ، یاد خدا و استغفار ازاو و پناه بردن از شر حسودان و شیاطین به خدا (مفاهیم ذکرشده در ابتدای 31 سوره و انتهای 24 سوره آمده است ) .

2-    نبوّت : شامل از نسل بشر بودن پیامبران ، رسالت پیامبران و فلسفه آن ، کتب آسمانی ،داستان پیامبران و زنان آنان ، عدم صحّت تهمت های مشرکین به پیامبر (ص) ، سفارش به پیامبر (ص) ، رد تثلیث ، اهل کتاب و دعوت پیامبران (در ابتدای 22 سوره و در انتهای 26 سوره آمده است ) .

3-    قرآن کریم : شامل نعمت قرآن : شب قدر ، هدایت گر بودن قرآن ، روش دعوت قرآن و نزول قرآن (در ابتدای 31 سوره و در انتهای 23 سوره آمده است )

4-    معاد : شامل خبر وقوع روز قیامت ، توصیف قیامت ، حسابرسی ، توصیف بهشت و جهنّم و چگونگی معاد انسان ( در ابتدای 26 سوره و در انتهای 13 سوره آمده است )

5-    انسان : شامل خلقت انسان ، صفات انسان ، امتحان انسان ، دادن امانت الهی به انسان و شکر نعمت های الهی (در ابتدای 10 سوره و انتهای 4 سوره آمده است)

6-     مومنین : شامل هدایت مومنان ، پاداش مومنان ، صفات مومنان سفارش و امر به مومنان ، امر به انجام فرایض ، عدم پیوند با دشمنان و برادری مومنان ( در ابتدای 17 سوره و انتهای 37 سوره آمده است ) .

7-    کافرین ، مشرکین و ستمکاران : شامل داستان انسان های ستمگر و کافر و مشرک ، مردود بودن شرک ، انکار قرآن توسط کافران ، عذاب کافران ، مشرکان و ستمکاران ، حالت این سه گروه در روز قیامت ، شناخت مشرکین ، موعظه ها برای این افراد ، شناخت منافقین ، اوصاف منافقین و عذاب منافقین درروز قیامت ( در ابتدای 39 سوره و انتهای 64 سوره آمده است ) .

ارتباط و تناسب مفاهیم ابتدایی و انتهایی سوره ها :

1-    سوره هایی که با « الحمدالله » شروع شده اند ( سوره های حمدّیه ) ، در انتهای خود به عدم هدایت کافران و عذاب آنها ختم می شود .

2-    سوره هایی که با « تبارک » شروع شده اند (تبارکیّه) ، در انتهای خود به عدم هدایت کافران و عذاب آنها ختم می شود .

3-    سوره هایی که با «سَبَّحَ »و «یُسَبَّحُ» و « سبحان»شروع شده اند (مسبّحات) ، در انتهای خود به  بیان صفات خداوند ختم می شود .

4-    در سوره های « مخاطبات  »(ندائیّه) ، مطالب ابتدایی با مطالب انتهایی سوره کاملاً مرتبط هستند .

5-    در انتهای سوره های « خبریّه » صفات مومنان ، قرآن ، صفات خدا و احکام شرعی مورد بحث می باشد که با مفاهیم ابتدایی سوره تناسب دارد.

6-     سوره های « شرطیّه» (زمانیّه) به جز نصر و منافقین ، در ابتدا اوصاف قیامت و در انتها هدایت مومنان و عذاب کافران را مطرح می سازد .

7-    ابتدا و انتهای سورههای «امریّه» (مقولات) مربوط به مباحث توحیدی است .

8-    در سوره های دعائیّه و استفهامیّه مفاهیم ابتدایی و انتهایی با هم تناسب دارند .

9-    در سورههای «قَسَمیّه» (سوگندها) که با سوگند آغاز شده اند ، مطالب پس از سوگند با مطالب انتهایی کاملاً مرتبط است .

10-                        دسته ای از سورههای «مقطّعات» که با «طس» و «طسم »آغاز شده اند ، همواره در ابتدای خودداستان حضرت موسی (ع) را دارند و در انتها مطالبی شامل قرآن و پاداش مومنان و عذاب کافران را مطرح می سازند ، سوره هایی که با «الم» آغاز می شوند ، معمولاً در ابتدا و انتها مطالبی در مورد صفات مومنین دارند و سوره هایی که با «الر» اغاز می شوند در انتهای خود از عذاب مشرکان و ستمگران سخن می گویند .

تنها سوره ای که نامش در همان سوره هفت بار بکار رفته است :   سوره نور

تنها سوره ای که 7 سوگند پشت سر هم در آن سوره ذکر شده است : سوره شمس

تنها سوره ای که نام یک پیامبر 25 بار در آن ذکر شده است : نام حضرت یوسف (ع) در سوره یوسف 

تنها سوره ای که یک آیه در آن ، 31 بار تکرار شده : سوره الرحمن ، آیه «فَبِاَیِّ الاءِ رِبِّکُما تُکَذِّبانِ »

تنها سوره ای که هنگام نزول هفتاد هزار فرشته آن را بدرقه کردند :سوره انعام

تنها سوره ای که 70 مورد نام خداوند در آن ذکر شده «غیر از کلمه الله» : سوره انعام

تنها سوره ای که اکثر آن مبارزه با انواع شرک و بت پرستی و بدعت است :           سوره انعام

تنها سوره ای که بیشترین خطاب «یا اَیُّهَا الَّذینَ امَنُوا » در آن ذکر شده است :      سوره مائده و 16 مرتبه .(این خطاب در سوره بقره 11 مرتبه امده است )

سوره های مکی وتعداد آنها : (بزرگترین سوره مکی : سوره شعراء با 226 آیه و آخرین سوره مکی : سوره مطففین )  آیات و سوره هایی که قبل از هجرت نازل شد و 86 سوره می باشد « سیزده سال رسالت پیامبر اسلام (ص) در مکه »

سوره های مدنی و تعداد آنها : (بزرگترین سوره مدنی و اولین آن : سوره بقره با 286 آیه و کوچکترین سوره مدنی : سوره نصر با 3 آیه )     ایات و  سوره هایی که بعد از هجرت نازل شده و 28 سوره می باشد « رسالت پیامبر اسلام ده سال بعد از هجرت درمدینه ادامه داشت .» 

سوره هایی که یک جا نازل شده اند : سوره های فاتحه الکتاب ، اخلاص ، کوثر ، تبّت «مسد» ، کافرون ، نصر ، بیّنه ، فلق و ناس ، ضحی ، عادیات ، مرسلات ، صفّ ، انعام ، بقیه سورههای قرآن به تدریج و به طور پراکنده نازل شده اند »

سوره هایی که با حروف مقطعه «حروف رمز» آغاز شده اند :  29 سوره می باشند که سوره های شماره عبارتند از  : 2-3-7-10-11-12-13-14-15-19-20-26-27-28-29-30-31-32-36-38-40-

41-42-43-44-45-46-50-68

اولین سوره قرآن که حروف مقطعه دارد :                    سوره بقره

آخرین سوره در قرآن که حروف مقطعه دارد :     سوره قلم

تنها سوره ای که با کلمه «سوره» آغاز می شود : سوره نور

سوره ای که به پاکدامنی و عفت و مبارزه با آلودگی ها معروف است :   سوره نور

سوره ای که سه نام از نام های قیامت (حاقّه ، واقعه ، قارعه) که هر سه نام سوره هم هستند در آن ذکر شده است :  سوره حاقّه

سوره ای که هنگام نزول ، پیامبر اسلام (ص) فرمودند این سوره مرا پیر کرد :  سوره هود

سوره ای که به نام یکی از اصول دین است :                 سوره توحید

سوره ای که به نام یکی از فروع دین است :                  سوره حج

بلندترین کلمه قرآن «فَاَسقَیناکُمُوهُ» در این سوره است :   سوره حِجر

بلندترین آیه در این سوره است (آیه 282 معروف به آیه دَین)     سوره بقره

توصیف جالبی از خدا در این سوره است «از زبان ابراهیم» :سوره شعراء«آیات 78 تا 82»

سوره ای که تمام حروف عربی (28 حرف ) در آن جمع است :سوره فتح ، آیه 29 –سوره آل عمران ، آیه 154

کلمه وسط قرآن در این سوره است : سوره کهف ، آیه 9 ، کلمه « وَلیَتَلَطَّف »

تنها سوره ای که در آن آیه ای است که در بین پیامبران فقط به پیامبر اسلام (ص) می فرماید که پیامت سنگین است : سوره مزّمّل ، در آیه 5 « اِنّا سَنُلقی عَلیکَ قَولاً ثقیلاً »

تنها سوره ای که بیشترین تعداد سوگندها در آن است : سوره شمس ، دارای 11 سوگند

تنها سوره ای که بیشترین تعداد کاربرد کلمه قرآن را دارد :سوره اسراء که کلمه قرآن 11 بار در آن ذکر شده است .

داستانی ترین سوره قرآن در درجه اول : سوره نوح است که صد در صد آیات راجع بهداستان حضرت نوح (ع) است

داستانی ترین سوره قرآن در درجه دوم : سوره یوسف است که 88% آن مربوط داستان حضرت یوسف (ع)  است .

بیشترین تعداد آیه مربوط به داستان پیامبران الهی سوره های قرآن :176 آیه از سوره شعرا (سوره شعراء با 226 آیه بزرگ ترین سوره از نظر تعداد آیات بعد از سوره بقره می باشد )

سوره هایی که با خطاب « یا ایّها النّاس » شروع می شوند :سوره نساء در 15 جزء اول قرآن که آیه اول این سوره توضیح «توحید» است . سوره حج در 15 جزء دوم قرآن که آیه اول این سوره توضیح «معاد» است .

اولین سوره ای که به صورت علنی و آشکار در مکه توسط پیامبر اسلام (ع) مطرح شد : سوره نجم

پر تکرار ترین کلمه از جمله گروه کلماتی که در سوره ها بکار رفته کلمه مبارک «الله» است که بیشتر از سایر کلمات در سوره های زیر بکار رفته است(تقریباً در 40 درصد سوره های قرآن که 45 سوره را شامل می شود )                  سورههای : بقره ، آل عمران ، نساء ، مائده ، انعام ، انفال ، توبه ، یونس ، رعد ، ابراهیم ، نحل ، حج ، نور ، نمل ، قصص ، عنکبوت ، روم ، لقمان ، احزاب ، فاطر ، صافّات ، زُمر ، غافر ، شوری ، جاثیه ، احقاف ، محمد (ص) ، فتح ، حجرات ، حدید ، مجادله ، حشر ، ممتحنه ، صفّ ، جمعه ، منافقون ، تغابن ، طلاق ، تحریم ، نوح ، جنّ ، مزّمّل ، بروج ، نصر ، اخلاص

تنها سوره ای که در روایات به نام یکی از امامان معصوم (ع) معروف است : سوره فجر است که در روایت امام صادق (ع) به سوره حسین بن علی (ع) معروف است.

سوره هایی که با سوگند آغاز شده اند :   15 سوره : صافّات ، ذاریات ، طور ، نجم ، مرسلات ، نازعات ، بروج ، طارق ، فجر ، شمس ، لیل ، ضُحی ، تین ، عادیات ، عصر .

اولین قسم قرآن از سوره صافّات شروع می شود .

در پنج سوره بعد از حروف مقطعه که سرآغاز آن سورهها هستند بلافاصله قَسم ذکر شده است که عبارتند از سوره های : ص ، ق ، ن ، یس ، زخرف ، دخان

در دو سوره نیز سوگند را به صورت جمله خبری بیان کرده : سوره قیامه و سوره بَلد .

سوره هایی که سجده واجب دارند : «احکام و ذکر آن » : در 4 سوره قرآن سجده واجب وجود دارد : 1- آیه 15 / سجده ، 2 – آیه 37 / فصّلت ، 3- آیه آخر سوره نجم 4- آیه آخر سوره علق .

اگر کسی این آیات را بخواند یا بشنود پس از تمام آیه یا در صورت فراموشی ، هر وقت یادش بیاید واجب است سجده کند و در سجده بگوید : «ذکر سجده واجب » لا اِلهَ اِلَّا اللهُ حَقّاً حَقاً ، لا اِلهَ اِلَّا اللهُ ایماناً وَ تَصدیقاً ، لا اِلهَ اِلَّا اللهُ عُبوُدِیَّتاً وَ رِقّاً ، سَجَدتُ لَکَ یارَبِّ تَعَبُّداً وَ رِقّاً ، لا مُستَکبِراً وَ لا مُستَنکِفاً بَل اَنَا عَبدٌ ذَلیلٌ خائِفٌ مِسکینٌ مُستَجیرٌ .

سوره هایی که سجده مستحب (منوبه) دارند : در 11 سوره : 1- آیه آخر سوره اعراف ، 2- آیه 15 / رعد ، 3- آیه 48 / نحل ، 4- آیه 107 / اسراء ، 5- آیه 58 / مریم ، 6- آیه 18 / حجّ ، 7- آیه 77 / حجّ ، 8- آیه 60 / فرقان ، 9- آیه 25 / نمل ، 10- آیه 24 / ص ، 11- آیه 21 / انشقاق