تغییر خطاب در قرآن:

از جمله ویژگى‏هاى بلاغى قرآن، تغییر خطاب یا التفات در آیات است كه كلام از حالتى به حالت دیگر، و از جهتى به جهت دیگر، تغییر مى‏یابد و جولان در سخن به‏شمار مى‏رود.

سكاكى بر آن است كه التفات در زبان عربى، فراوان و سبب نشاط سامع مى‏شود (سكاكى، بى‏تا: 95). ابن ابى الاصبع، التفات را از ویژگى‏هاى بلاغى قرآن برشمرده و به نقل از ابن‏المعتز آورده كه التفات، عبارت از انصراف متكلّم از سخن درباره غایب، به سخن درباره مخاطب یا انصراف از متكلّم به خطاب یا انصراف از خطاب به غیبت است (ابن ابى الاصبع، 1368: 144)؛ مانند التفات از خطاب به غیبت در آیه شریفه:

هُوَ الَّذِی یُسَیِّرُكُمْ فِی الْبَرِّ وَالْبَحْرِ حَتَّى إِذَا كُنتُمْ فِی الْفُلْكِ وَجَرَیْنَ بِهِم بِرِیحٍ طَیِّبَةٍ وَفَرِحُوا بِهَا. او كسى است كه شما را در خشكى و دریا سیر مى‏دهد تا این كه در كشتى قرار مى‏گیرید و بادهاى موافق، آن‏ها را حركت مى‏دهند و خوشحال مى‏شوند. (یونس (10): 22)

در این آیه، از مخاطب «یسیركم» به غایب «كنتم»، التفات شده؛ زیرا خداوند، حال مشركان را هنگامى كه دچار طوفان مى‏شوند، به صورت عبرت براى دیگران بیان مى‏كند؛ بدین سبب آنها را غایب فرض كرده و بسا فرض غایب بودن آن‏ها به‏جهت تحقیر آن‏ها است. گویى خدا نخست آن‏ها را به‏حضور مى‏پذیرد؛ ولى سپس آن‏ها را از خود دور مى‏كند. (طبرسى، 1365: 5/174)

وجوه بیانى كه به اختصار به جلوه‏هاى آن اشاره، و پرده كوتاهى از رخ آن‏ها بركشیده شد، قرآن را معجزه كرده؛ به ویژه براى بلیغان و سخنوران و هنرمندان علم بیان، و مناسب است كه در دیگر وجوه بیانى قرآن، مانند تشبیهات، استعارات، كنایات، تجنیس، طباق، استطراد، حسن تضمین، مساوات، اشاره، ارداف، تمثیل، توشیح، احتراس، مواریه، تسهیم، استخدام، مماثله، تسجیع، تهذیب، تذییل، حقیقت و مجاز، ادماج، اتّساع و ... به كتاب بدیع القرآن از ابن ابى‏الاصبع و ثلاث رسائل فى اعجاز القرآن، الرسالة الثانیة فى اعجاز القرآن از رمانى و سرالفصاحه از خفاجى و معترك الاقران از سیوطى و البرهان فى علوم القرآن از زركشى و الاعجاز البیانى از بنت شاطى، مراجعه شود.

لازم است این نكته را نیز یادآورى كنیم كه اعجاز بیانى، یكى از وجوه اعجاز قرآن است كه البتّه دریافت مستقیم آن براى هنرمندان وجوه ادبى و بیانى، ملموس‏تر است. آیت‏اللّه‏ خویى در این خصوص مى‏گوید:

حال آن كه روشن شد قرآن، معجزه الاهى در بلاغت و اسلوب آن است، بدان كه اعجاز آن منحصر به آن نیست؛ بلكه قرآن، معجزه ربانى و برهان صدق بر پیامبر صلى‏الله‏علیه‏و‏آله از جهات گوناگون است. (خویى، 1401: 45)

علاّمه طباطبایى نیز مى‏گوید: اگر اعجاز قرآن، فقط بلاغت آن باشد، با توجّه به این كه غیر عرب از آن آشنایى ندارد، تحدّى غیرعرب، بى معنا خواهد بود؛ در حالى كه دعوت به تحدّى، عام است (طباطبایى، 1393: ذیل آیه 13 هود).

به دلیل آیه «لَّئِنِ اجْتَمَعَتِ الاْءِنسُ وَالْجِنُّ عَلَى أَن یَأْتُوا بِمِثْلِ هذَا الْقُرْآنِ» (اسراء (17): 88).

اسلوب خاصّ قرآن:

آشنایان با متن قرآن مى‏دانند كه اسلوب قرآن نیز مطابق اسلوب‏هاى عربى رایج نیست؛ بلكه نظمى نو، در آن به‏كار رفته است كه نه نثرى مانند آن یافت مى‏شود و نه شعرى؛ اسلوبى كه محاسن شعر و نثر را دارد و از نوعى قافیه و پساوندهاى شعر و نثر برخوردار، ولى بى‏همتا است.

قرآن، آسمانى و كلام الاهى است؛ امّا از نوع و صنف كلام بشر و از جنس همان حروف و ساختار انسانى به شمار مى‏رود؛ ولى نظمى عجیب و بدیع دارد؛ نظمى كه نه پیشینه‏اى دارد و نه پسینه‏اى، و عقل‏ها را متحیّر و دل‏ها را به‏سوى خود جذب مى‏كند. ساختار عبارت‏ها و جمله‏ها در آن، از نظر ایجاز و اطناب و مساواة(2) همراه با آهنگ‏ گیراى آن، تحسین بلیغان را سبب شده و بى‏بدیل بودن آن را ثابت كرده است؛ چنان كه رمانى مى‏گوید:

قرآن نقض عادت نموده و كلامى آورده كه در قالب شعر، سجع، خطب، رسائل و ... نمى‏گنجد؛ زیرا قرآن طریقه‏اى جدید آورده كه در آن از وزن و شعر نیز بهره برده است.

روشن است كه اسلوب خاصّ قرآن، فقط بر پایه الفاظ آن‏ها نیست تا گفته شود: عالى‏ترین تركیب‏هاى لفظى و عباراتى، یكى بیش نیست؛ بلكه افزون بر چینش الفاظ، به معانى رسا و كاملى نیز مربوط مى‏شود كه مى‏تواند یك موضوع را با شكل‏هاى متفاوت با اهداف گوناگون، به قالب الفاظ در آورد و آن‏ها را معجزه كند.

علاّمه طباطبایى در این خصوص مى‏فرماید: در باب فصاحت و بلاغت سه جهت لازم است.

 1. احاطه بر زبان و واژه‏ها؛

 2. قدرت بیان كه همان مهارت در سخنورى است

 3. قدرت فكر و لطافت ذوق كه سبب مى‏شود اگر گوینده معارف بلندى دارد، آن‏ها را در قالبى زیبا ترسیم كند؛ وگرنه كلام او جاذبه نخواهد داشت (طباطبایى، 1393: 1/70).

روشن است كه توانایى بر مرحله اوّل یعنى احاطه بر لغات و زبان، باعث اعجاز كلام نمى‏شود؛ بلكه قدرت بیان و ذهن لطیف هم لازم دارد. همو مى‏گوید:

صرف این كه واژه‏ها و زبان‏ها ساخته و قریحه آدمى است، باعث نمى‏شود كه كلام معجزه آسا، محال باشد و این گفته، مانند كلام كسى است كه مى‏گوید: آهنگرى كه سازنده شمشیر است، مى‏باید شجاع‏تر از كسى باشد كه آن را به‏كار مى‏برد (همان: 72)؛

از این رو، بلاغت كامل، به ذهن لطیف و آگاه نیز متّكى است كه چنین امرى براى همگان مقدور نیست و فقط در اختیار خداوند است كه در قرآن تجلّى یافته، و آن را معجزه كرده است.

چینش واژگان قرآن:

عبارت‏ها و واژگان در قرآن و جاى ‏دهى هر یك در آن، چنان مناسب و بجا است كه هر تغییر و بدیلى در آن از، زیبایى و طراوت آن مى‏كاهد و اگر هر واژه‏اى در قرآن با دیگرى، جایگزین یا حذف شود، بلاغت آن دچار آسیب خواهد شد. خطابى (م /388)، از عالمان فنّ بلاغت مى‏گوید: هر كلامى داراى سه ركن است كه شامل الفاظ، معانى و ربط بین آن‏ها مى‏شود و در قرآن، این سه ركن در اوج و نهایت كامل است به شكلى كه كلامى فصیح‏تر از آن یافت نمى‏شود. (خلف‏اللّه‏، بى‏تا: 27)

بدین جهت، عبارت‏هاى حكیمانه قرآن، ذهن بلیغان را متوجّه خود كرده؛ مانند «ظلمات» كه نمادى از مصادیق گمراهى است، در قرآن به عبارت جمع؛ ولى «نور» كه كنایه از صراط مستقیم است، به‏صورت مفرد (سعیدى روشن، 1380: 137 ـ 139)، و در سوره بقره چنین آمده: «اللّه‏ُ وَلِیُّ الَّذِینَ آمَنُوا یُخْرِجُهُم مِنَ الظُّلُمَاتِ إِلَى النُّورِ» (بقره (2): 257) ... و یا حرف «على» و «فى» در آیه «انّا و ایاكم لعلى هدى او فى ضلال مبین» (سبا (34): 24)؛ ما و شما كدام بر هدایت یا در ضلالتى آشكاریم كه «على» براى هدایت، و حرف «فى» براى ضلالت است؛ زیرا هدایت شده، بر اسبى تیز در حركت، و گمراه شده در درّه سقوط فروافتاده. (زمخشرى، 1413: 3/582)

روانى الفاظ و عبارات قرآن نیز از دیگر لطایفِ چینش دقیق آیات است كه افزون بر گزینش الفاظ مناسب، انتخاب و گزینه محل كلام در جمله نیز شایسته است به شكلى كه كلام همواره روان و تلفّظ آن بر زبان آسان و حفظ آن مقدور همگان است؛ بدین سبب، حافظان قرآن بر خلاف دیگر كتاب‏ها، زیاد بوده و هست. حتّى كلماتى كه كاربرد آنها به تنهایى، سنگین است، در قرآن، در محلّى مناسب، گزینش شده كه آنها را روان ساخته است؛ مانند كلمه «لیستخلفنكم» در آیه «لیستخلفنكم فى‏الارض» (نور (24): 55) یا عبارت «فسیكفیكهم»، در آیه «فسیكفیكهم‏اللّه‏ و هوالسمیع‏العلیم» (بقره (2): 137). الفاظ به كار گرفته شده در قرآن، از نظر اشتقاق به‏شكلى است كه عبارت‏ها را سنگین نكرده؛ بدین سبب لفظ خماسى در قرآن به‏كار نرفته است؛ زیرا دیگر عذوبت و گوارایى مطلوب را نخواهد داشت، مگر آن كه لفظ از اسمى باشد كه رایج بوده، مانند ابراهیم و طالوت.

از طرفى، گاهى لفظى كه مفرد آن روان نبوده، مثل «الكوب» ولى جمع آن روان بوده، به شكل جمع در عبارت «اكواب» در آیه «مخلّدون باكواب و أباریق» به‏كار رفته است. (مودّب، 1379: 159) چیره‏دستى در انتخاب كلمات، آن قدر هوشیارانه است كه تحسین را بر مى‏انگیزد؛ مانند آیه «آنَسَ مِن جَانِبِ الطُّورِ نَارا قَالَ لاِءَهْلِهِ امْكُثُوا إِنِّی آنَسْتُ نَارا» (قصص (28) 29)؛ [موسى] آتشى از جانب كوه طور دید و به اهل بیت خویش گفت: درنگ كنید كه آتش دیدم. در آیه شریفه، خداوند از عبارت «آنست» استفاده كرده كه به ظاهر مترادفِ «ابصرتُ، نظرت، شهدت و رأیت» است؛ ولى از نظر اهل لغت، به خوبى روشن است كه هیچ‏ یك نمى‏تواند، همان معناى «آنست» را برساند؛ زیرا «آنست»، یعنى چیزى را كه با آن انس دارد، دید بر خلاف «أبصرت و نظرت و شهدت و رأیت» كه در مورد هیچ ‏یك چنین معنایى مشاهده نمى‏شود؛ بدین جهت، این واژه، سه ‏بار در قرآن درباره حضرت موسى علیه‏السلام در جریان دیدن آتش در بیابان با همان خصوصیت به‏كار رفته است (طه (20): 10 و 29) و یك بار هم درباره یتیمان، با همین خصوصیت استعمال شده است:

فَإِنْ آنَسْتُمْ مِنْهُمْ رُشْدا فَادْفَعُوا إِلَیْهِمْ أَمْوَالَهُمْ (نساء (4): 6) اگر در آن‏ها [رشد كافى] یافتید، اموالشان را به آن‏ها بدهید. در این مورد نیز به این نكته توجّه شده كه وقتى نشانه‏هایى از رشد را در آن‏ها دیدند، خرسند مى‏شوند و اموالشان را به آن‏ها برمى‏گردانند (بنت شاطى، 1391: 200 و 201).

ساختار هندسی سوره‏های قرآن

درآمدی بر تفسیر ساختاری قرآن

یكی از دلایلی كه موجب گشته تا قرآن در همه اعصار پاسخگوی نیازهای روزافزون انسان‏ها باشد و جایگاه حساس خود را در جامعه بشریت حفظ كند، قابلیت تفسیرپذیری بی‏نهایت آن است. قرآن را می‏توان هر روز جور دیگر دید و پس از هر بار سیراب ‏شدن از چشمه زلال آن لذت تازه‏ای احساس كرد و با نگرش به آن از زاویه‏های نو، نكات تازه‏تر و ناب‏تری كشف كرد. قرآن كتاب محكمی است كه چینش و گزینش حروف، كلمات، عبارت‏ها، آهنگ و معانی آن توسط خداوند حكیم و آگاه انجام پذیرفته و در جای‏جای آن هزاران هزار نكته ناگفته نهفته است.

یكی از ابعاد شگفت‏انگیز قرآن كریم تناسب آیات آن با یكدیگر است. هر خواننده متفكری با قرائت و دقت در آیات یك سوره - چه كوچك و چه بزرگ - به نظم و ارتباط شگفت‏انگیز آن پی می‏برد. گویی آیات هر سوره همچون جواهرات گرانبهایی دست در گردن یكدیگر انداخته و گردنبند زیبایی را به ‏وجود آورده‏اند. گردنبندی كه نه‏تنها هر دانه آن از طلای ناب بوده و ظرافت و زیبایی منحصر به‏فرد خود را دارد بلكه در مجموع نیز تركیبی به ‏وجود آورده كه اگر جن و انس جمع شوند نمی‏توانند همانند آن بسازند.

تناسب آیات قرآن در هر سوره و حتی ساختار هندسی آیات در یك سوره آنچنان بدیهی است كه اگر به ‏درستی تصور شود بی‏درنگ تصدیق می‏گردد. اما این مسئله نیز همچون سایر مباحث قرآنی با مخالفت‏ها و موافقت‏های بسیاری مواجه شده و جنجال‏های فراوانی را برانگیخته است. آنچنان كه برخی مقتضای اعجاز قرآن را از هم‏گسیختگی آیات آن دانسته¹ و برخی وحدت و یكپارچگی منطقی و ادبی سوره‏های قرآن كریم را معجزه همه معجزه‏های دیگر² شمرده‏اند.

اما آنچه در این گفتار مورد بحث است چیزی فراتر از تناسب و ارتباط آیات یعنی ساختار هندسی سوره‏های قرآن است. گرچه "تناسب و ارتباط آیات" مقدمه ضروری "ساختار هندسی سوره‏ها" محسوب می‏گردد اما الزاماً به معنای آن نیست.

در مبحث ساختار هندسی سوره‏ها به ‏دنبال یافتن پاسخی برای این سوال مهم هستیم كه آیا مجموع آیات سامان‏ یافته در یك سوره هدف خاص و معینی را دنبال می‏كند و یا هر سوره مشتمل بر آیاتی است كه هر چند در بین برخی از آنها تناسب وجود دارد اما در مجموع درس‏های پراكنده‏ای را تشكیل می‏دهند كه چه بسا هیچ‏گونه تناسبی بین آنها نباشد؟ اگر هر سوره دارای موضوع واحدی است نحوه ارتباط آیات مختلف‏المضامین با موضوع واحد چگونه است؟ مثلاً اگر سوره بقره یك موضوع محوری و اصلی داشته باشد مطالبی همچون تقسیم انسان‏ها به سه گروه، جریان حضرت آدم، داستان بنی‏اسراییل و احكام شرعیه مطرح شده در سوره و سایر مباحثی كه هر یك در فضای خاصی تنفس می‏كنند چگونه زیر یك سقف گرد هم می‏آیند؟! آیا جمع‏ كردن همه این امور پراكنده كشف یك واقعیت است یا تكلفی بی‏سود؟!

اگر نهال "ساختار هندسی سوره‏ها" به بار بنشیند و سیمای پرفروغ آن از پس زنگار شبهات رخ نمایان سازد به ‏زودی آثار و بركات آن در همه مباحث قرآنی اعم از علوم قرآنی و كتاب‏های تفسیری، آشكار گشته و عطر دل‏انگیز آن سراسر بوستان قرآن را فرا می‏گیرد و آن‏گاه همه قرآن‏پژوهان و شیفتگان معارف بلند قرآنی را سرمست كرده و به طرب می‏آورد.

از دیرباز هر محققی كه از دریچه تناسب آیات به سوره‏های قرآن نگریسته و ارتباط آنها را در مجموع سوره درك كرده است با شور و شعف زایدالوصفی از اهمیت والای این علم سخن گفته است. ابن عربی در كتاب سراج‏المریدین می‏گوید:

«ارتباط آیات قرآن با یكدیگر به حدی است كه همچون یك كلمه، معانی آن منسجم و مبانی آن منتظم و علم بسیار ارزنده‏ای است كه خداوند به روی ما راهی بدان گشود، چون برای آن اهلی نیافتیم ناگزیر، بر آن مهر زده و بین خود و خدا داده و به وی برگرداندیم».³

از متأخرین نیز استاد بزرگوار علامه طباطبایی بر این نكته اصرار دارد كه هر سوره صرفاً مجموعه‏ای از آیات پراكنده و بدون جامعیت واحدی نیست بلكه یك وحدت فراگیر بر هر سوره حاكم است كه پیوستگی آیات را می‏رساند.⁴

علامه طباطبایی در مقدمه هر سوره فشرده‏ای از مطالب گسترده آن را بیان داشته و اهداف و غرض اصلی سوره را برشمرده است و بسیاری از برداشت‏های تفسیری خود را بر پایه غرض اصلی سوره بنا كرده است.

در آغاز قرن اخیر نیز شیخ محمد عبده صاحب تفسیر "المنار" همین نظریه را دنبال و مسئله "الوحدة‏الموضوعیة للسور" را مطرح كرده و اصرار دارد كه فهم هدف هر سوره كمك شایانی است به مفسر تا به طور دقیق به مقاصد سوره پی برد و به معانی آیه‏آیه‏های هر سوره نزدیك شود. شاگرد وی سید رشیدرضا در تفسیر المنار، این نظر استاد را به خوبی توضیح داده است5. دكتر عبدالله محمود شحاته كه كتاب "اهداف و مقاصد سوره‏های قرآن كریم" را به ‏منظور تبیین هدف هر سوره تألیف كرده است با پافشاری بر اهمیت این روش در تفسیر قرآن بر ضرورت و ارزش آن تأكید می‏كند. خلاصه آن ‏كه گرچه قدما به اهمیت و ارزش تناسب و ارتباط آیات پی برده بودند اما قرآن‏پژوهان متأخر ضمن تأكید بر روابط آیات آن را از منظر جدیدی نگریسته و اعلام نمودند كه هر سوره دارای محور و غرض واحدی است كه در انجام و به‏ هم ‏پیوستگی آیات نقش بسزایی دارد و اولین وظیفه هر مفسر پیش از ورود به تفسیر آیات به دست آوردن و كشف روح حاكم بر سوره‏هاست تا در پرتو قرآن بتواند به مقاصد و جزئیات سوره دست یابد.

معنای "ساختار هندسی سوره‏های قرآن"

نظریه "ساختار هندسی سوره‏های قرآن" از مباحثی است كه در سال‏های اخیر مورد توجه خاص قرآن‏پژوهان و علاقه‏مندان به معارف اسلامی قرار گرفته است. اما از آنجا كه حدود و ثغور آن به‏ درستی تبیین نگشته، مخالفت‏های بسیاری را علیه خود برانگیخته است. از سوی دیگر موافقان و طرفداران ساختار هندسی سوره‏ها نیز هریك یكی از ابعاد تئوری را در نظر گرفته و به نفی و اثبات جوانب مختلف آن پرداخته‏اند؛ بنابراین تبیین معنای دقیق ساختار هندسی سوره‏ها به‏ عنوان یكی از مقدمات تصوری علم باید مورد توجه و عنایت خاص قرار گیرد.

قرآن‏پژوهان و مفسران متأخر به این نكته پی برده‏اند كه هر سوره دارای یك جامعیت واحد است كه در انسجام و به‏ هم‏ پیوستگی آیات نقش دارد. برخی از آنان از این حد جامع به‏عنوان "جان و روح سوره" یاد كرده‏اند و معتقدند هر سوره‏ای در قرآن كریم دارای جان و روحی است كه در كالبد آیات آن سوره جریان دارد و این روح بر مبانی، احكام، توجیهات و اسلوب آن سوره سلطه و اشراف دارد.⁶

دكتر عبدالله محمود شحاته ساختار هندسی سوره‏های قرآن را چنین تبیین و تفسیر می‏كند: «ساختار هندسی سوره‏های قرآن كریم به این معناست كه باید پیام سوره‏ها را اساس فهم آیات آن سوره تلقی كرد؛ و لذا لازم است موضوع سوره به ‏عنوان محور و مدار فهم آیاتی مدنظر باشد كه آن آیات در حول همان موضوع نازل شده است».⁷

بنابراین می‏توان نتیجه گرفت كه از نظر دكتر شحاته ساختار هندسی سوره یعنی كشف وحدت جامع و حاكم بر هر سوره كه مفسر در پرتو آن می‏تواند به مقاصد و محتوای سوره دست یابد.

سید قطب برای ترسیم وحدت جامع و روح كلی هر سوره از تعبیر دقیق‏تری استفاده كرده است، او می‏گوید: «از جمله هماهنگی‏های هنری در قرآن، تسلسل معنوی موجود بین اغراض و سیاق آیات و تناسب آنها در امر انتقال از غرض به غرض دیگر است.»⁸

خلاصه آن ‏كه هر سوره دارای یك هدف اصلی است و محتوای سوره با محورها و مقاصد فرعی قابل تفكیك است و هر دسته از آیات به لحاظ تناسب درونی و ارتباط نزدیكی كه با یكدیگر دارند ذیل یك محور فرعی قرار می‏گیرند. این محورها در یك نكته اصلی و اساسی كه هدف و غرض اصلی سوره را تشكیل می‏دهد مشترك‏اند. بنابراین لازمه طبیعی اعتقاد به ساختار هندسی سوره‏ها این است كه به ارتباط ارگانیك و منطقی آیات با یكدیگر معتقد باشیم به‏گونه‏ای كه بتوان در یك نمودار درختی همه آیات را از طریق محورها و عناوین فرعی به یك عنوان و موضوع اصلی متصل نمود.

قرآن ‏پژوهان و مفسرانی كه به این روش در تفسیر قرآن و فهم مقاصد آن گرایش دارند در كتب خود سعی كرده‏اند بخشی از قرآن یا همه آن را از این طریق به نمودار بكشند. آنان برای هر سوره مقدمه، مقاصد و خاتمه در نظر گرفته و سعی نموده‏اند محتوای هر سوره و آیات به ظاهر پراكنده را در این چهارچوب قرار بدهند.

از این جمله می‏توان به تلاش‏های سید قطب در تفسیر فی ظلال‏القرآن و سعید حوّی در "اساس‏المیزان"، دكتر سید محمدباقر حجتی و دكتر بی‏آزار شیرازی در تفسیر كاشف، محمد رشیدرضا در "المنار" و دكتر عبدالله محمود شحاته در كتاب "اهداف و مقاصد سوره‏ها" اشاره كرد. محمد محمدالمدنی نیز در كتاب "المجتمع‏الاسلامی كما تنظمه سورة‏النسا" نمودار محتوایی سوره نسا را ترسیم كرده است. استاد محمدهادی معرفت همین روش را درباره سوره حمد و بقره در كتاب گرانقدر "التمهید" به كار برده است. ما نیز به‏عنوان نمونه نمودار محتوایی سوره ملك را تنظیم نموده‏ایم تا منظور از "ساختار هندسی سوره" مشخص‏تر شود.

موضوع و غرض اصلی سوره: ربوبیت تامه الهی شماره آیات

فصل اول: مفهوم ربوبیت و دلایل آن

1 - مفهوم ربوبیت 1

2 - دلایل ربوبیت

1/2 - دلیل اول: مالكیت مطلق الهی 1

2/2 - دلیل دوم: تصرف و تسلط نامحدود الهی 1

3/2 - دلیل سوم: خالقیت كامل و بی‏نقص خداوند 2-5

4/2 - دلیل چهارم: علم نامحدود الهی 13-14

فصل دوم: تأثیر اعتقاد به ربوبیت الهی در سرنوشت اخروی انسان‏ها:

1 - منكران ربوبیت الهی 6-11

1/1 - عذاب اخروی منكران

2/1 - علت عذاب

2 - معتقدان به ربوبیت الهی 12

1/2 - معرفی معتقدان

2/2 - پاداش معتقدان

فصل سوم: نشانه‏های روبیت الهی

1 - آرامش زمین و آسایش انسان در آن 15-18

2 - پرواز پرندگان در آسمان 19

3 - ناتوانی معبودهای خیالی 20-22

1/3 - در یاری‏ رساندن به انسان

2/3 - در رزق ‏رساندن به انسان

3/3 - واقعیت درونی انسان‏هایی كه به معبودهای خیالی دل می‏بندند

4 - خلقت انسان و مجهز كردن او به حواس و عقل 23

5 - بازگشت انسان به ‏سوی خدا و برپا شدن قیامت 24-29

1/5 - انسان در زمین دائمی نیست

2/5 - برپا شدن قیامت حتمی است

3/5 - خسران و پشیمانی منكران قیامت

4/5 - عذاب كافران حتمی است

5/5 - مومنین به رحمت خداوند امید دارند

6 - نعمت آب بر روی زمین 30

كلیه قرآن‏پژوهان و مفسرانی كه ساختار هندسی سوره‏ها معتقدند بر این نكته پای می‏فشارند كه چنین وحدتی نه‏تنها در سوره‏های كوچك یا متوسط قرآن بلكه در سوره‏های بزرگ و حتی سوره بقره نیز حاكم است. سید قطب صریحاً اعلام می‏كند كه این شیوه همگانی تمامی سوره‏های قرآن است و سوره‏های بلندی همچون سوره بقره از این قاعده مستثنی نخواهد بود. 9

در انتها باید افزود كه منظور از ساختار هندسی سوره‏ها این نیست كه هر موضوع فقط در یك سوره مطرح شده است و سوره‏های دیگر درباره آن هیچ سخنی به میان نمی‏آورند. چنان‏كه در كتب بشری نیز چنین می‏بینیم كه هر فصل مشتمل بر مباحثی است كه سایر فصول از آن خالی است. خلاصه آن‏كه نمی‏توانیم سوره‏های قرآن را به مثابه فصول مختلف قرآن به حساب آوریم. به عبارت دیگر، ساختار هندسی سوره‏ها تنها بر این نكته تأكید دارد كه آیات به ظاهر پراكنده هر سوره همگی یك هدف مشخص و واحد را دنبال می‏كنند و در پرتو این غرض واحد از نظمی معجزه‏آسا و ارتباط ارگانیك و منطقی برخودار می‏شوند. اما اگر سوره ملك درباره ربوبیت الهی سخن می‏گوید و این موضوع محور اصلی آن را تشكیل می‏دهد هرگز به این معنا نیست كه بحث ربوبیت الهی در هیچ سوره دیگری مطرح نشده و همه آیات آن در این سوره جمع شده است. كسی كه كمترین آشنایی با قرآن كریم و اسلوب آن داشته باشد می‏داند كه داستان حضرت موسی یا جریان حضرت آدم(ع) بارها در قرآن كریم تكرار شده است منتها در هر سوره به تناسب موضوع و محور اصلی سوره از یك بعد بدان پرداخته شده است.