جمع آوری قرآن :

قرآن کریم به تدریججج در طول 23 سال بر پیامبر گرامی اسلام (ص) نازل گردیده است . این آیات به وسیله نویسندگان وحی بر روی قطعات پراکنده پوست و استخوان حیولنات و ... ثبت می گشت .

در نتیجه در طول مدت نزول این قطعات از ترتیب خاصی برخوردار نبود و پس از رحلت پیامبر (ص) به دست اصحاب آن حضرت جمع آوری گردید . در این که جمع آوری آیات و سوره های قرآن به ترتیب کنونی ، آیا درزمان پیامبر (ص) و به دستور آن حضرت بوده یا نه ، بین دانشمندان و مفسرین شیعه و سنی ، اختلاف نظر وجود دارد و آنچه به صورت فشرده می توان در این جا مطرح کرد این است که :

1-    قرآنی که هم اکنون در دست مسلمانان است بدون هیچ گونه تردیدی همان کتابی است که بر پیامبر نازل شده و بطور مسلم کم و زیاد نشده و از بین نرفته است .

2-    قرآن مجید هرگز دستخوش تحریف نگشته و نخواهد گشت و بدون شک آنچه در آن است سخن خداوند جهان می باشد .

3-    ترتیب سوره های قرآنی به ترکیب کنونی با اشراف و نظارت اصحاب پیامبر گرامی (ص) صورت گرفته است .

4-    در ترکیب آیات به صورتی که الآن در قرآنها است بدون هیچ گونه شک و تردید اکثر سوره های قرآن پیش از رحلت حضرت رسول (ص) در بین مسلمانان دایر و معروف بوده است .

5-    همگام با نزول تدریجی قرآن ، مسلمانان با رغبت و علاقه شدید آیات جذاب و دلنشین آن را سریعاً فرا می گرفتند و به قرائتو تبلیغ آن می پرداختند و بعضی از مسلمانان عرب که دارای حافظه قوی بودند آیات را دقیقاً حفظ می کردند و کُتّاب وحی (نویسندگان وحی ) نیز آن را می نوشتند .

6-     قرآن یک بار به وسیله حضرت علی (ع) جمع آوری شد سپس بعد از رحلت پیامبر (ص) در زمان ابوبکر به وسیله صحابه و حافظان قرآن در یک کتاب جمع شد و این کار مدت ها به طول انجامید و بعدها در زمان عثمان به وسیله همان عده از صحابه از روی نسخه اصلی (مُصحف امام ) چند جلد نسخه برداری شد تا قرآن به صورت امروزی درآمد .

معنای سوره :

کلمه سوره از «سور» گرفته شده و به معنی رفعت و منزلت است .

حصار و دیواره شهر را نیز «سور» می گویند .

«  سوره بخشی از قرآن است و مانند شهری است که حصار و دیواره آن را از قسمت های دیگر جدا می کنند . »

وقتی آیات قرآن تدریجاً بر رسول خدا (ص) نازل می شد ، دستور می دادند درجاهای مخصوص خود و در ضمن سوره ها قرار داده شوند و این دستور طبق وحی دریافتی بود .

علت و مأخذ نامگذاری سوره های قرآن :

تمام سوره های قرآن همزمان با حیات رسول خدا (ص) دارای نام و عنوان بوده اند که از طریق وحی مشخص می گردید .

نامگذاری همه سوره ها به دستور رسول خدا (ص) انجام می گرفت در عین حال نام هر سوره با متن آن مناسبت و بستگی دارد . هر سوره ای نامی دارد و بسیاری از سوره ها هر کدام چند نام دارند که به صورت کامل الفبایی در صفحه 14 کتاب نوشته شده است .

در علّت نامگذاری :

گاهی برای نامگذاری سوره های قرآن از مراحل گوناگون مادّه و انرژی استفاده شده مانند : نور ، دخان ، رعد ، حدید و ...

گاهی به مساکن کوچک و بزرگ از یک اتاق تا کشوری بزرگ مثل : حُجرات ، طور ، بلد ، سبأ ، روم .

گاهی به نام حیوانات مانند : بقره ، نمل ، عنکبوت ، فیل ، عادیات .

موجودات بالاتر از جن و انس و گاه بالاتر و مهمتر ، سوره به نام برگزیده زنان جهان : حضرت مریم و سوره دیگر به نام پدرسیده زنان عالم : حضرت محمد (ص) که معرف بهترین پیامبران و رحمه للعالمین است .

نکته ای که در برگزیدگی و بزرگواری قرآن چشمگیر است این که همیشهه نوع اصلی برای نامگذاری انتخاب شده : « نمل » مورچه ای که با نبی الله حضرت سلیمان (ع) هم سخن می شود و «نحل » که از « کل الثّمرات» فرآورده ای به نام عسل شفابخش و دارای عناصر مفید در اختیار بشریت می گذارد و به همین منوال چون به سوره ه ای می رسد «انسان » نام ، نمونه اعلای انسانیت را برگزیده که چون به افطار نشست و ازسائلی و شب بعد از یتیمی و شب آخر از اسیری فریاد گرسنگی شنید با انکه اطعام کننده از آنها گرسنه تر بود غذایش را به آنها داد . و آن انسان که « لوجه الله » اطعام کرد به اتفاق شیعه و سنی کسی جز علی (ع)  نبود .

فضیلت سوره ها :

در این جا لازم است بدانیم که ثواب ها و فضایل و پاداش های مهمی که برای قرآن یا سوره ها و آیات خاصی نقل شده هرگز مفهومش این نیست که انسان آنها را بخواند و تنها به گردش زبان قناعت کند بلکه خواندن قرآن برای فهمیدن و فهمیدن برای اندیشیدن و اندیشیدن برای عمل است .اتفاقاً هر فضیلتی درباره ی سوره ای یا آیه ای ذکر شده تناسب بسیار زیادی با محتوای آن سوره یا آیه دارد .

مثلاً در فضیلت سوره « نور» می خوانیم که هر کس بر آن مداومت کند خداوند او و فرزندانش را از آلودگی به انحرافات اخلاقی حفظ می کند این به خاطر آن است که محتوای سوره نور دستورهای مهمی در زمینه مبارزه با انحرافات دارد و بدیهی است اگر محتوای این سوره در جامعه یا خانواده ای پیاده شود آلودگی و انحراف نخواهد بود .  درست است که خواندن قرآن به هرحال ثواب دارد ، ولی ثواب اصلی و آثار سازنده هنگامی خواهد بود که مقدمه ای برای اندیشه و عمل وجود داشته باشد .

متخصصان فن ، سوره های قرآن را به چهار قسمت تقسیم کرده اند ، اما سوره « فاتحه الکتاب » که در حقیقت عصاره و خلاصه قرآن و به منزله فهرست آن است ، خارج از این تقسیم به حال خود باقی مانده است :

1-    « اَلسَّبغُ الطّول » یا هفت سوره بلند که عبارتند از :

بقره ، آل عمران ، نساء ، مائده ، انعام ، اعراف ، « انفال و برائتت » با هم ، که در میان آن دو « بسم الله » وجود ندارد . پس با این احتساب تا این جا نه سوره از قرآن حساب شده است ( با در نظر گرفتن « فاتحه الکتاب» )

2-    سوره های « مئین » یا یکصد آیه ای ، که تقریباً همه آنها در حدود یکصد آیه با مقداری کم و زیاد دارند . از سوره دهم تا بیست و سوم را می توان جزء این سوره ها دانست .

3-    سوره های « مثانی» یا سوره هایی که در زبان مردم بسیارتکرار می شوند . زیرا که نه بسیار بلند و نه بسیار کوتاه اند و خواندن آنها در نماز برای اکثریت مسلمانان عربی زبان (مخصوصاً در صدر اسلام) میّسر بوده است . این سورهها بعد از « مئین» شروع می شوند و به سوره چهل و نهم « حُجُرات» خاتمه می یابند .

4-    سوره های « مفصّلات» یا کوتاه ، که فصل فصل و جدا جدا هستند و در بین آنها « بسم الله » زیاد دیده می شود . بنابراین توضیح ، منظور از کلمه مفصّل جدا جدا می باشد که به معنی لغوی آنست ، نه به این معنا که مانند کتابی فصل های مختلف داشته باشد .

سوره های « مفصل» یا کوتاه را نیز به نوبه خود به سه قسمت نسبتاً کوچک تر تقسیم کرده اند :

اول : « طِوال » یا سوره های نسبتاً بلندتر که از سوره (ق) سوره پنجاهم تا سوره (بروج) هشتاد و پنجم ادامه دارد .

دوم : « اَوساط» یا سوره های متوسط ( از نظر بلندی و کوتاهی نسبی ) که از سوره (طارق) هشتاد و ششم تا سوره (بیّنه ) نود و هشتمم ادامه دارند .

سوم : « قِصار» : یا سوره های بسیار کوتاه که از سوره (زلزال) نود و نهم شروع و به سوره (ناس) یک صد و چهاردهم یعنی آخرین سوره قرآن خاتمه می یابد .

سوره های اَقسام (سوگندها ) :

در 23 سوره و 83 آیه قرآن سوگند آمده است که خداوند به علل و مصالح مختلفی در آن سوره ها به ذات اقدس خود و یا کتاب آسمانی و یا یکی از موضوعات مادی و یا معنوی جهان آفرینش سوگند یاد کرده است . در 23 سوره از 114 سوره قرآن کریم با سوگند آغاز می شود که آنها را « سوره های اقسام » می نامند . بعضی از آنها مستقیماً با قسم آغاز می شوند و بعضی دیگر ، جمله سوگند به همراه حروف مقطعه سرآغاز سوره ها شروع می شوند . این سوره ها عبارتند از :

یس ، صافات ، ص ، زخرف ، دخان ، ق ، ذاریات ، طور ، نجم ، قلم ، قیامت ، مرسلات ، نازعات ، بروج ، طارق ، فجر ، بلد ، شمس ، لیل ، ضُحی ، تین ، عادیات ، عصر .

سوره های مخاطبات (نداها)

 «مخاطبات » جمع مخاطب است که از « خطاب »ریشه گرفته و به معنای ندا کردن و صدا کردن کسی و یا چیزی است . بعضی از سوره های قرآن با کلمه « یا »و « اَیّها » که حرف ندا و خطاب است آغاز می شوند و این گونه سوره ها را « مخاطبات» و یا « خطابات  »می نامند . این گونه سوره های قرآن ده سوره را در بر می گیرند که پنج مورد خطاب به رسول اکرم (ص) است :

احزاب ، طلاق ، تحریم ، مزّمّل و مدّثر . و پنج مورد نیز خطاب به اُمّتها و انسان ها است : نساء ، مائده ، حج ، حُجرات و ممتحنه .

سوره های مقولات (قل) = با جمله امری :

« قُل» فعل امر از ریشه « قول» است به معنای بگو . قرآن به رسول خدا (ص) نازل شده است که محتوا و الفاظ آن را عیناً به مردم ابلاغ کند و بگوید و این امر کلیه سوره ها و آیات قرآن را شامل می شود لکن درپنج سوره خداوند در آغاز سوره تأکید بر « قُل » بگو و ابلاغ کن نموده است . این فرمان مجدّد حاکی از عظمت آنها و اهمّیت و ضرورت محتوا و پیام آنها است .

این سوره ها عبارتند از : جنّ ، کافرون ، توحید ، فلق ، ناس .

سوره های زمانیّه (شرطیّه ) :

در آغاز بعضی بعضی از سوره های قرآن قید زمان و یا شرط زمان آمده است این سوره ها را سوره های « زمانیّه» و یا « شرطیّه» می گویند و تعداد آنها هفت سوره است و به استثنای سوره « منافقون » و سوره « نصر» در پنج سوره دیگر احوالات قیامت و آثار و نشانه های وقوع آن شرح داده شده است . این سوره ها عبارتند از : واقعه ، منافقون ، تکویر ، انفطار ، انشقاق ، زلرزال ، نصر .

سوره هایی با جملات دعایی و خبری و استفهامی :

سوره هایی که با جملات دعایی (نفرین )افتتاح شده اند عبارتند از : مطفّفین ، هُمَزه ، لهب .

سوره هایی که با جملات خبری شده اند عبارتند از : انفال ، توبه ، نحل ، قمر ، انبیاء ، مومنون ، نور ، زمر ، محمد (ص) ، فتح ، رحمن ، مجادله ، حاقّه ، معارج ، نوح ، قیامت ، بلد ، عبس ، قدر ، بیّنه ، قارعه ، تکویر ، کوثر .

سوره هایی که با جملات استفهامی آغاز می شوند عبارتند از : انسان ، ماعون ، نبأ ، غاشیه ، انشراح ، فیل . (آغازسوره قریش نیز « تعطیل » است )

سوره های مقطّات :

29 سوره از سوره های قرآن با حروف به ظاهر ساده تهجّی شروع و هر کدام با نام معروف تهجّی خود نیز خوانده می شود و در معنا ، هر کدام از آنها به طور رمز به یک و یا چند معنای مهم اشاره دارند . بدین جهت آنها را « حروف رمزی» می گویند و چون این حروف قطع قطع و جدا از هم خوانده می شوند آنها را « حروف مقطّه » می نامند .

این سوره ها عبارتند از : بقره ، آل عمران ، اعراف ، یونس ، هود ، رعد ، ابراهیم ، حجر ، مریم ، طه ، شعراء ، نمل ، قصص ، عنکبوت ، روم ، لقمان ، سجده ، یاسین (یس) ، صاد (ص) ، مومن (غافر) ، فصّلت ، شوری ، زخرف ، دخان ، جاثیه ، احقاف ، قاف (ق) ، قلم .